پێشکه‌ش به دایکم “ئامین پیرۆتی”، ژنانی نیشتمان، ژینا و ژیناکان
ژن، ژیان
ژن
مرۆڤ بە نێر و مێ دابەش دەکرێن و هەرکیان مرۆڤی همۆساپێنن. بوون و نەبوون له هەرکیانه‌وه دێ و هیچیان له‌ویتر بانتر و ژێرتر نییه. چیرۆکی خەیاڵی ئادەم و حەوا، تێگه‌یشتنی خودا- به‌نده، خالق و مه‌خلوق و بۆچوونی زۆرینه‌ی فه‌یله‌سووف و بیرمه‌ندی سه‌رگۆی زه‌وی، تێگه‌یشتنی چه‌وت و هه‌ڵه سه‌باره‌ت به ژن و پیاو، نێر ومێ ده‌رده‌بڕن، که له‌م کورته نووسراوه‌دا باس ده‌کرێ. هه‌رچه‌ند سه‌رچاوه له سه‌ر ئه‌م بابه‌ته به گشتی که‌مه، به‌ڵام دیسان کردنەوەی ده‌روازه‌یه‌که بۆ بیرکردنه‌وه و تێگه‌یشتن له مرۆڤ وه‌ک ژن و پیاو. له‌م بابه‌ته‌دا قورسایی که‌وتۆته سه‌ر تێگه‌یشتنی فه‌لسه‌فی و باس له لایه‌نی بیۆلۆژی، نۆیرۆلۆژی، پسیکۆلۆژی و لایه‌نه‌کانی تری ژن و پیاو نه‌کراوه. له به‌شی باس له ژیان ده‌ره‌وه‌ی فه‌لسه‌فه‌ش به‌سه‌ر کراوه‌ته‌وه. سه‌ردێری باسه‌که ده‌بوو “ژن، ژیان، ئازادی” بایه، به‌ڵام ئازادی باسی هه‌موو کۆمه‌ڵگایه‌ک بووه و لێره به پێویست نه‌زانرا، دووباره بکرێته‌وه، به‌ڵام “ژن ژیان” له هه‌موو کۆمه‌ڵگاکان به تایبه‌ت له بواری فه‌لسه‌فه، که‌متر باس کراوه. تێگه‌یشتن له ژن و ژیان تێگه‌یشتن له ئازادیش ده‌داته ده‌ست. نووسه‌ری ئه‌م دێڕانه ئه‌م باسه ئاواڵه ده‌هێڵێته‌وه و پێشوازی له هه‌ر چه‌شنه دیالۆگێک ده‌کات. جگە لەو سەرچاوانەی لە نووسراوەکەدا هاتووە، ئەم کتێبانەش بەکار هێندراوان.
Große Philosophinnen – Armin Strohmeyer
Philosophische Geschlechtertheorien- Friderike Kuster
فه‌یله‌سووفان
له‌م بابه‌ته‌دا بۆچوونی ئه‌م فه‌یله‌سووفانه ده‌خرێته ڕوو:
ئارتور شۆپێنهاوه‌ر Arthur Schopenhauer، ٢٢ی فێوریه ١٧٨٨ دانسیک، ٢١ سپتامبر ١٨٦٠ فرانکفۆرت
فریدریش نیچه Friedrich Nietzsche، ١٥ی ئۆکتۆبر ١٨٤٤ ڕۆکن- لوتتسن- ٢٦ی ئاگۆست ١٩٠٠ وایمار
ئۆتۆ واینینگه‌ر، Otto Weininger، ٣ی ئاپریل ١٨٨٠ وین -٤ی ئۆکتۆبر ١٩٠٣ وین- ئۆتریش
ئانه‌گرێت شترۆتسیک- فۆندشتاین Annegret Stronczyk- Pfundstein -١٩٥١ موندن- هانۆڤێر
ماکس شیلێر Max Scheler، ٢٢ی ئاگۆست ١٨٧٤ مونیخ، ١٩ی مای ٩٢٨ فرانکفۆرت
ئه‌ره‌ستوو Aristoteles ٣٨٤ ی به‌ر له زایین، شتاگێڕیا- یۆنان، ٣٢٢ پێش زایین ئوبووا ئیسلاند- یۆنان
پلاتۆن- ٤٢٨ – ٣٤٨ ئاتێن
پالۆس فۆن تارسوس Paulus von Tarsus ١٠ به‌ر له زایین- تارسوس، ٦٠ی پاش زایین – ڕۆم
ئاگریپا ڤۆن نه‌تسهایم Agrippa von Nettesheim ١٤ سپتامبر ١٤٨٦ کۆڵن١٨ فێوریه ١٥٣٥ گرۆنبۆل فه‌ڕانسه.
بەنەدیک سپینۆزاBenedikt Spinoza ٢٤نوامبری ١٦٣٢ ئامستردام ، ٢١ فێوریه ١٦٧٧ دن هاگ “لاهه”
یۆهان گۆتلیب فیشتە Johann Gottlieb Fichte ١٩مای ١٧٦٢ رامێناو، ٢٩ ژانویه ١٨١٤ به‌رلین
چارلس فوریرCharles Fourier ٧ ئاپریل ١٧٧٢ بێزانسۆن – فه‌ڕانسه، ١٠ ئۆکتۆبر ١٨٣٧ پاریس
ژان ژاک ڕۆسۆ Jean-Jacques Rousseau ٢٨ یۆنی ١٧١٢ ژێنف، سویس٢ یولی ١٧٧٨ ئه‌رمه‌نۆڤیل – فه‌رانسه
ئیمانوئێل کانت Kant ٢٢ئاپریل ١٧٢٤ – ١٢ فێوریه ١٨٠٤ کوێنیگسبێرگ- بۆن
فریدریش هێگل٢٧ ئاگۆست ١٧٧٠ شتوتگارت،١٤ نوامبر ١٨٣١ به‌رلین
لودویگ کلاگس١٠ دیسامبر ١٨٧٢ هانۆڤێر- ٢٩ یولی ١٩٥٦ کیلشب بێرگ سویس
سۆرێن کیرکه‌گارد Sören Kierkegaard ٥مای ١٨١٣ – ١١ نوامبر ١٨٥٥کۆپێنهاگن – دانمارک
ڕابیندرانات تاگور، ٧ مای ١٨٦١ یۆراسانکۆ- کالکوتا – ٧ ئاگۆست ١٩٤١ هیندوستان
جان ستوارت میل John Stuart Mill ٢٠مای ١٨٠٦له‌نده‌ن، ٧ی ١٩٧٣ ئاوینیۆن فه‌ڕانسه
چارلس فۆریرە Charles Fourier، ٧ ئابریل ١٧٧٢ بێزانسۆن فه‌رانسه- ١٠ ئۆکتۆبر ١٨٣٧ پاریس
سوقرات Sokrates (…؟- ٣٩٩ پ ز )
جوردانۆ برۆنۆ Giordano Bruno (١٥٤٨-١٦٠٠)
یۆهان ولفگانگ گوێته Johann Wolfgang von Goethe (١٧٤٩- ١٨٣٢ )
هێراکلیت ٤٧٥-٥٣٥ پ.ز.
فیلۆی ئه‌سکه‌نده‌رییه Philo von Alexandrie ٣٠ پ.ز- ٥٠ د.ز.
ئێمپۆدۆکلێسی ئاکراگاس Empedokles von Akragas–٤٣٢-٤٩٢ پ.ز
گۆتفرید ڕاینهۆلد Gottfried Reinhold Treviranus
ژن کێیە، پیاو کێیە؟
ئەدەبیات، فەلسەفە، زانست، هونەر، سیاسەت، بیر و هزر، ئایین هەتا چەند سەدە بەر لە ئێستا پیاوانە بووە و پیاوانە ماوەتەوە. لە ناو فەلسەفە ئەگەر بیرمەندی ژن بوونیان بووبێ هەتا سەدەی دوازدەی زایینی ناویان نه‌هاتووه و لە سەدەی دوازدە بەو لاوە زۆربەی بیرمەندانی ژن لە چوارچێوەی تێگەیشتنی کڵێسە خۆیان دیتۆتەوە و بەرهەمهێنەری دەزگای فکریی و سیستەمی فکریی نەبوون.
فەیلەسووفانی پیاو بەشێکی بەرچاویان نە بە پێی بیری فەلسەفی، بە پێی تاقیکردنەوەی تاکە کەسی خۆیان و لە ژێرکاریگه‌ریی فەرهەنگی ناو کۆمەڵگا کە گرێدراوی تێگەیشتتنی ئایینی و کڵێسه بووە، باسی ژنیان کردووە کە ناتوانێ بنەمای مەنتقی، تێگەیشتنی فەلسەفی تەندرووستی لە پشت بێ.
کڵێسه و ئایین بە گشتی دوژمنایتەتی کەم وێنەیان بە ناوی خودا و دین و به پێی بەرژەوەندی پیاو لە گەڵ ژن کردووە. پرۆسەکانی ژن سووتاندن لە ژێر ناوی جن و جندۆکە و جادوگەریی، زینده‌به‌چاڵکردنی ژن به ناوی ئایینی مووسا و عیسا و محه‌ممه‌د به به‌رچاوی خه‌ڵکه‌وه ئه‌نجام دراون.
تێگەیشتنی گشتی لە ژن کە خۆی لە سێکس، منداڵداری، ماڵداری، کاری ناو ماڵ و کاری دەرەوەی ماڵدا دیتۆته‌وه، گرێدراوی سەردەم، کۆمەڵگا، کولتور، ئایین، حکومه‌ت بووە، کە دەستەڵاتداری سه‌ره‌کی تێدا پیاو بووە، ئەوەی سەردەمێک ژن دەستەڵاتدار بووبێ، هەمان تێگەیشتن له بەرانبەرە، کە دەبێتە ئەوبەری کۆمەڵگای پیاوانە.
ئەم باسانە باسی ئینسانە و لە ناو زیندەوەرانی تردا بوونی نییە، هەر زیندەوەرێک نێر یا مێ خۆیەتی و بە پێی سروشت و سرشت لە گەڵ یەک دەجولێنەوە. ئەگەر باس و خواسێکی هاوچه‌شن لە ناو ئه‌واندا بوونی هەبێ، بۆ ئێمەی مرۆڤ ڕوون نییە. ئەوەش ده‌بێ بگوترێ لە هەر سەردەم و هەر بازنەیەکی فەرهەنگی دینی فەلسەفی، ژن چەشنێک پێناسە کراوە که دەربڕی تێکەیشتنی کەسان و کۆمەڵگا و سەردەم له ژن و پیاوە.
ئازادی ژن چییە و ئازادی ژن چۆن دەبینێ، ژن چییە، کێیە؟
لە کۆمەڵگای جیهانی لە کۆنەوە ژن بە پێی ژن بوونی لە پلەی خوارتر لە پیاو بیندراوە. ئێستاش لە هەموو بوارێکدا مافی یه‌کسانیان نییه. هه‌رچه‌ند ژنان لە پۆستی سیاسی، زانستی، کۆمەڵایەتی، تەکنیکی و گه‌لێک بوار به‌رچاون، به‌ڵام دیسان چەوتی لە تێگەیشتنی توێژی هەرە پێشکەوتووش ده‌بیندرێ، بۆ وێنە بەردەوام سەرسامی دەنوێندرێ گەر ژن لە بواری ماتماتیک، ئفۆرماتیک، ئابووریی، فەلسەفە خۆ دەردەخەن. بە ساڵ و سەدە و هەزارە ژنان خۆشیان باوەڕیان بەمە هێنابوو کە ئەوان بۆ بوارگەلێکی تایبەت شیاو نین و بەم چەشنە کۆمەڵێک بوار حاڵەتی کلیشەیان به نیسبه‌ت ژنان په‌یدا کردبوو. چەوتی تێگەیشتن هەموو لایەک دەگرێتەوە، لەوانە فەیلەسووفان. تێگەیشتنی هێندێک لە فەیلەسووفان دەرحەق بە ژن، هەرچەند ئایینباوەڕ نەبوو، به‌ڵام ڕەنگدانەوەی تێگەیشتنی دینی و فەرهەنگی پیاوسالار و ئایینباوه‌ڕانه بووه.
بۆچوونی فه‌یله‌سووفان
ئانه‌گرێت شتۆپتسیک- فۆندشتاین فه‌یله‌سووف و نووسه‌ر له یه‌کێک له کتێبه‌کانیدا به‌ناوی “„Was Philosophen über Frauen denken”(فه‌یله‌سووفان چۆن له سه‌ر ژنان بیر ده‌که‌نه‌وه) بۆچوونی کۆمه‌لێک له فه‌یله‌سووفانی له ناو کتێبه‌که‌یدا هێناوه که لێره که‌ڵکی لێوه‌رگیراوه. ئه‌وه ده‌نووسێ: سەیر و سه‌مه‌ره‌یه گه‌ر بزاندرێ کۆمه‌ڵێک له فەیلەسووفان بۆچوونی بێ مانایان بە درێژایی سەدەکان سەبارت به ژن و پێوەندی ئه‌و لە گەڵ پیاو هێناوەتە سەر کاغەز، ئەوە لە کاتێکدایە واده‌زاندرا بیرمه‌ندان و فیله‌سوفانی پیشه‌یی قووڵتر له که‌سانی ئاسایی ده‌ڕواننه دیارده‌کان. (…)
ئارتور شۆپێنهاوه‌ر: به سه‌رنجدان به لێهاتوویی (زه‌ین، فێربوون، تێگه‌یشتن) و سه‌رنجدان به جه‌سته (که‌م هێزتر له پیاو) ده‌رده‌که‌وێ که ژن بۆ کاری گه‌وره‌ی هزریی و بۆ کاری قورس و گرانی جه‌ستەیی گونجاو نییه (…)
نیچە لە سەدەی ١٩ ئاوا باس دەکات: شانسی پیاو ئەوەسە ده‌بێژێ: من گەرەکمە. شانسی ژن ئەوەسە ئێژێ”ئەو دەیەوێ.(…) ئەم وتەیەش هی نیچەیە کە گوتی: ئەچی بۆ لای ژن؟ خەرەزەن(قامچی)یەکەت لە بیر مەکە! (…)
زۆرینەی بیرمەندان گۆڕانکاری بەرچاو و ئەرینی لە ناو ژناندا نابینن هێندێک وەک نیچە و شۆپێنهاوەر دوژمنایەتیان سەبارەت بە ژنان ناشارنەوە و ده‌ست باڵابوونی پیاوان ده‌هێننه زمان. به پێچه‌وانه ماکس شیلێر یەک لە فه‌یله‌سووفانی لایەنگری ژنان بوو. ماکس شیلێر به ئه‌ده‌بیاتێکی جیاواز ده‌بێژێ: هیچ گۆڕانکارییه‌کی مێژوویی سه‌باره‌ت به ژن ئه‌مه ڕه‌د ناکاته‌وه، که ژن، وه‌ک زینده‌ورێکی زه‌وینی وێچوو له گیا، له سه‌رجه‌م تاقیکردنه‌وه‌کانی ژیان له ڕێگای غه‌ریزه، هه‌ست و خۆشه‌ویستی زێده‌تر له پیاو به‌هێزتر خۆی نواندووه و له ناو ماڵیشدا محافزه‌کارانه جوڵاوه‌ته‌وه. ئه‌و پارێزگاری دابونه‌ریت و ڕه‌فتاری کۆمه‌ڵایه‌تی بووه. ئه‌و به هێمنی و جوانی دار که گیاندار له ده‌وری هه‌ڵده‌به‌زن، له حاند مێژووی دراماتیکی پیاو وێستاوه. (…)
نیچه و شۆپێنهاوه‌ر له زۆر بواردا تابوشکێن بوون و به‌ڕاشکاوی بیروبۆچوونی خۆیان ده‌ربڕیوه، به‌ڵام وێده‌چێ شپۆێنهاوه‌ر تاقیکردنه‌وه نه‌باشه‌کانی دایکی و نیچه تاقیکردنه‌وه‌کانی له گه‌ڵ ژنان و به تایبه‌ت خوشکی ده‌وریان له بۆچوونیان سه‌باره‌ت به ژنان گێڕابێ. خوشکی نیچه به‌وه تاوانبار کراوه که ده‌ستی له دوا نووسراوه‌کانی نیچه وه‌ردابێ بۆ ئه‌وه‌ی سوودی بۆ تێگه‌یشتنی نازیسم هه‌بێ، ئه‌و که‌سێکی نزیک له هیتلێر بوو، کاتی ناشتنی هیتلێر له سه‌ر گۆڕه‌که‌ی ئاماده بوو.
فریدریش نیچه: زه‌ینی ژن ڕووکەشیانەیه، چه‌شنی پێستێکی پڕلە جولە و له‌رزۆک له سه‌ر ئاوێکی بێ قووڵایی. بەڵام زه‌ینی پیاو قووڵە و لە کانالی هەمەچەشنه‌وه تێدەپەڕێ. ژن هەست بە هیزی خۆی دەکات بەڵام لێی تێناگات.(…) نیچە بە پێی ئەم تێگەیشتنە هەڵەیە بە بیریدا نایات کە ژن و پیاو شایانی مافی یەکسانن بۆ ئەوەی بۆ وێنە لە ڕێگای خوێندن و چوون بۆ فێرگە ئەم بەرز و نزمییه کە ئەو باسی دەکات نه‌مێنێ. یان ئەو جیاوازیانەی کە بۆ کار لە نێوان ژن و پیاو بەرچاوە، نامێنێ.
لە ژێر تئۆریزەکردنی ئەم چەشنە بۆچوونانه هه‌زاران ساڵ مافی ژنان پێشێل کرا و ڕەوایی بە بێ مافکردنی ئه‌وان درا، که له تێگه‌یشتنێکی بێ بنەما و بێ ماناوه سه‌رچاوه ده‌گرێ. ئەوەی پێوەندی بە لایەنی بیۆلۆژی و لێهاتوویی مرۆڤ و هەروەها مێشکی هەر دوولاوە هەیە، نە تەنیا بۆچوونی نیچە و فەیلەسووفانی تر بایخیان نامێنێ بەڵکوو هەموو ئایین و خوداکان ڕیسوا دەبن لە مەڕ ئەو چیرۆکە بێ بنەمایانه‌ی بە دژی ژنان هه‌ڵیانبه‌ستووه و لەو ڕێگایەوە بە ناوی دین و خودا جنایەت دەرحەق بە ژن و کچان کراوە. هەتا سەردەمی ڕۆشەنگەریی ژن وەک ژێردەستی پیاو بە ژمار دەهات و فەیلەسووفان کە ئاوڕیان لە هەموو شت داوه‌ته‌وه بە پێویستیان نەزانیوه ژن وەک بابەت و تێم بهێنە بەر باس .هەر کات باس لە ئینسان کرا بێ مەبەست پیاو بووە و ئەوە لە زۆربەی زمانەکانی جیهاندا ڕەنگی داوەتەوە.
پێوەندی نێوان ژن و پیاو وەک گرفت نەبیندرا، لە بەر ئه‌وه‌ی ژێر باندۆڵبوونی ژن بۆ پیاو ئاسایی بوو. به‌م پێیه ئه‌ره‌ستوو به ئه‌رخایه‌نی ده‌بێژێ: پیاو (نێر) بە شێوەی سروشتی زۆرتر بۆ ڕابەریکردن گونجاوتر بووە هەتا ژن- مێ)….) مانای ئەم تێگەیشتنە ڕوونه، کاتێک ئەمە سروشتی و ئاسایی بێت، پێویست به لێکۆڵینه‌وه ناکا و به‌دواداچوونی نه‌گه‌ره‌که.
ئەم بۆچوونە هاوبەشە له وته و تێگه‌یشتنی پلاتۆنیش دا هه‌یه: کار و ئه‌و شوێنه‌ی ژن ده‌بوو تێیدا بژی دیار و جێکه‌وتووه، ئه‌و ده‌بوو ژنی ناو ماڵ و دایکی منداڵان بێ.(…) پلاتۆن له درێژه‌دا ده‌بێژێ: تەقوا و فەزیلەتی ژنت گەرەکە، باسکردن له‌مه چەتوون نییە، ژن گەرەکە کاری ناو ماڵ بە باشی ئەنجام بدات و هەموو شت لە جێگای خۆی بێت بۆ ئه‌وه‌ی پیاو لێی ڕازی بێت. (…) واتە ئەرکی ژن دەبێ ئەوە بێ پیاو ڕازی بکات. ئەم تێگەیشتنە کە جیاوازی ئەوتۆی لە گەڵ تێگەیشتنی مووسایی و عیسایی و محەمەدی نییە هەتا سەدەی حەفدە و هەژدە لە ئورووپا زاڵ بوو. زاڵ بوونی تێگەیشتنی عیسایی بە سەر فەیلەسووفان و کڵێسه و خه‌ڵک، ڕێگای بۆ گۆڕانی هەرچەشنە تێگەیشتنێک له‌م به‌ستێنه‌دا به‌ستبوو.
پالۆس فۆن تارسوس ده‌بێژێ: ژنان لە ژێر باندۆڵی پیاوان دا جێگایان بۆ کراوەتەوە و پیاو دەبێ وەک باڵاسەری خۆیان ببینن. واتە پیاو بۆ ژن لە پلەی یەکەمدایە، هەروەک چۆن عیسا باڵاسەر و مرۆڤی سەرەکی کڵێسەیە. هەروەک چۆن کڵێسە لە ژێر ئەمری عیسا دایە، ئاوەها ژن لە ژێر ئەمری پیاودایە.(…) تێگەیشتنی پاولۆس سەدان ساڵ تێگەیشتنی زاڵی کلێسە بوو لە مه‌ڕ ژنان و پێوەندیان لە گەڵ پیاوان.
ئاگریپا ڤۆن نه‌تسهایم له سه‌ده‌ی شازده نووسی: ژنان لە لایەن خوداوە تێگەیشتنی یەکسانیان وەک پیاوان وەرگرتووه و لە زۆر حاڵەتی نهێنێیەکانی خوداوەندی باشتر لە پیاوان تێدەگەن. (…) ئاگریپا هه‌رچه‌ند فەیلەسووفێکی دینی بوو بەڵام بە دژی تێگەیشتنی باو کتێبی نووسی کە کتێبەکەی لە سەدەی هەژدە بڵاو کرایەوە و دواتر گوگل لە چۆرچێوەی پرۆژەی بڵاوکردنەوەی کتێبە کۆنەکان بە شێوەی ئانلاین بڵاوی کردەوە.
داستانەکانی ناو تەوڕات و ئنجیل و قوڕعان که به ناوی خوداوه هه‌ڵبه‌ستراون پیاوانه ده‌نوێنن. ئاگریپا داستانێکی جیاواز ده‌گێڕێته‌وه: خاڵق کاتێک کەوتە خوڵقاندنی ژن، وێستا و کەوتە نواڕین و لای وابوو کە تا ئەو کاتە کامڵتر و تەواوتر لە ژنی نەخوڵقاندووە و هەموو تێگەیشتن و هێزی بەو بەخشیوە.(…) ئەو بۆ ئەوەی تێزەکانی خۆی بسەلمێنێ ئەو باسەی هێنایە گۆڕێ کە: خودا بۆ خوڵقاندنی ژن نەهاتووە وەک پیاو لە خۆڵ کەڵکوەرگرێ و ماتریالی باشتری بەکار هێناوە. (…)
ئاگریپا هەرچەند حەولی دا بۆچوونەکانی بچەسپێنێ، بەڵام سەرکەوتوو نەبوو، ئەو بە دژی بە جادوگەر زانیینی ژنان و سووتاندنیان وەستا و لێرەش بە تەنیا و لە دەرەوەی بۆچوونی زاڵ مایەوە. هەرچی بوونی هەیە، مەنتقی تێدایە. (…)
ئه‌وه‌ی ئاگریپا له سه‌ده‌ی شازده به دژی به جادوگه‌ر زانینن و سوتاندنی ژنان ڕاده‌وه‌ستێ پێوه‌ندی به ده‌وری کڵێسه له شاری کۆڵنی زێدی ئه‌و و ناوچه‌که‌وه هه‌یه، لهو سه‌رده‌مه گه‌لێک ژن به تۆمه‌تی جادوگه‌ر بوون له‌م شاره و ده‌وروبه‌ر سوتێندران، ئه‌وه‌ش له سه‌رده‌مێک دایه که مارتین لوته‌ر ده‌ستی به ڕێفۆرم له کلێسه‌دا کردبوو. له‌م سه‌رده‌مه که له شه‌قامه‌کان له به‌رابه‌ر پاره به‌هه‌شت به خه‌ڵک ده‌فرۆشرا، ده‌نگی وه‌ک ئاگریپا که‌متر بیسترا.
پاش ئەوەی تێگیشتنی زاڵی کڵیسە ڕووی لە کزی نا و سەردەمی ڕۆشەنگەریی مەنتقی موتڵەق خۆی چەسپاند، دەستەڵاتی پیاوانیش لەق بوو.بەلانی کەمەوە ڕەسمیەتی دەستەڵاتی پیاوانە ڕووی لەکزی نا. ئیتر بە پاڵپشتی بەناو قسە و ویستی خودا کە پیاوی لە پلەی یەکەم دادەنا، نەدەکرا درێژە بە زاڵبوونی ئۆتۆریتەی پیاو بە سەر ژندا بدرێ. ئیتر ئەو سەردەمە نەبوو قسەکانی ئەرەستوو هەر وا قەبووڵ بکرێ، دەبوو بسەلمێندرێ کە ئەوەی لە سەر ژن و پیاو دەگوترێ لەجێی خۆیدایە.
فیلەسۆف بەنەدیک سپینۆزا لە ناوەڕاستی سەدەی حەڤدە بەم چەشنە قسەکانی گرددوکۆ کرد: ڕەنگە کەسانێک پرسیار بکەن، کە ئایا ژنان به قانوونی سروشت یان بە قانوونی ئینسان کراونەتە ژێرچەپۆکەی پیاوان. ئه‌گه‌ر مه‌به‌ست حاڵه‌تی دووهه‌م بێ، پێویستیه‌کی مه‌نتقی ئه‌وتۆ له گۆڕێدا نه‌بووه بۆ وه‌لانانی ژن له کاری ده‌وڵه‌تی. که‌وایه گه‌لێک شت که‌وتبوونه مه‌ترسییه‌وه، بۆ وێنه به‌خشینی مافی هه‌ڵبژاردن به ژنان- کام به‌ڵگه‌ی مه‌نتقی ئیزنی ئه‌وه ده‌دا، پێش به کاره‌ساتی وا بگیرێ؟ (…) پیاوانی وەک سپینۆزا بە شوێن به‌ڵگه‌دا دەگەڕان بۆ ئەوە ی بێژن: ژنان گەر سروشتی لە گەڵ پیاون هاوبایەخ بایەن، دەبوو لە لایەنی لێهاتوویی ( زه‌ین و تێگه‌یشتن) بەهێزتر لە پیاوان بونایه. (…) دەبوو لە ناو خەڵکانی هه‌مه‌جۆر لە شوێنێک نموونه هه‌بایه که ژن و پیاو هاوشان و یەکسان بن، ده‌بوو له شوێنێک ژنانی به‌ده‌سته‌ڵاتتر له پیاوان که‌سانێکیان وه‌ها په‌روه‌رده کردبایه که پیاو له لایه‌نی بیر و تێگه‌یشتن له ژێر ئه‌وانه‌وه بوونایه. (…)
ئه‌و که به‌رده‌وام حه‌ز ده‌کا به پێی به‌ڵگه و پشتیوانی مه‌نتق بدوێ، ده‌بێژێ: له‌به‌ر ئه‌وه‌ی له هیچ شوێنێک نموونه‌ی لهو چه‌شنه بوونی نه‌بووه، به ئه‌رخایه‌نی ده‌کرێ بوترێ که ژنان به شێوه‌ی سروشتی ناتوانن مافی یه‌کسان له گه‌ڵ پیاوانیان هه‌بێ، به‌ڵکه له پاش ئه‌وان جێ ده‌گرن، ئه‌مه سه‌رناگرێ هه‌رکیان به‌ڕێوه‌به‌ر بن و هاوسان به‌ڕێوه ببه‌ن، هه‌ر بۆیه ژنان گه‌ره‌که له لایه‌ن پیاوانه‌وه به‌ڕێوه ببردرێن. (…)
سپینۆزا تەنیا کەس نییە کە ویستیوویە بە پاڵپشتی دەستەڵاتی کۆمەڵایەتی پیاو و گرێدانی بە سروشت و به پاڵپشتی ده‌لیل و بورهان بیسه‌لمێنێ کە ژن بە شێوەی ئاسایی و سروشتی له ژێر سوڵتەی پیاو جێ ده‌گرێ، ئەوەش تایبەت بە یەک خەڵک و یه‌ک شوێن نازانێ و گشتی و لە ناو هەموو خەڵکەکاندا وای ده‌بینێ. تێگه‌یشتنی زاڵ له‌م وته‌ی سپینۆزادا ده‌بیندرێ: زیندەوەرێکی پلە نزمتر ناتوانێ داوای مافی یەکسان بکات. (…)
بیرمەندێکی تر کە لە سەردەمی ڕۆشەنگەریی خۆی لە گەڵ پرسیاری “ژنان” خەریک کرد “یۆهان گۆتلیب فیشتە” بوو: ژنان مافی یەکسانیان وەک پیاوان لە دەوڵەتدا هەبێ؟ ئەم پرسیاره خۆی لە خۆیدا ده‌توانێ ڕووبەڕووی پێکەنینین بێته‌وه و بگوترێ چۆن بووە کە لە نێوان دوو “جنس”دا کە هەرکیان خاوەن مەنتق و ئازادی هاوتان، مافی جیاوازیان هەبێ؟ (…)
فیشتە دان بەوە دادەنێ کە ژنان لێهاتووی وەک پیاوانیان هەیە، سەرەڕای ئەوە ئەویش چەوسانەوی هەزاران ساڵەی ژنان لە عەمەلدا گرێدەدا به بوونی هۆی ناو کۆمەڵگا. ئه‌و ده‌بێژێ: ژنان لە ڕێگای زۆری پیاوانەوە، نەخراونەتە ژێر باندۆڵی پیاوان، ژن خۆی بە پێی بارودۆخ و پێویستی ژیان و چەشنی مۆڕاڵ و ویستی گرێدراو به شەرت و مەرجه‌وه، که‌وتۆته ژێر باندۆڵی پیاو. (…) واته مه‌یلی ژن خۆی ئه‌م وه‌زعه‌ی خوڵقاندووه. بە پێی تێگەیشتنی فیشتە: ژنان خۆیان سووچداران، ژن خۆی ویستی جگە لەوەی نەبووە، ئەو خۆی ویستوویه لە ژێر باندۆڵی پیاودا بێ. (…)
فیشتە بەردەوام حەولی داوە، بۆچوونەکانی خۆی پشتئه‌ستوور به به‌ڵگه بنوێنێ: مێ تا ئه‌و کاته‌ی کەنیشکە و ژن نییه، ده‌که‌وێته ژێر زۆر و چاوەدێری باوک، وەک کۆڕان کە هێشتا زەماوندیان نەکردبێ. لێرە هەر دوو “جنس” یەکسانن.
یاخۆ “مێ” زەماوندی کردووە، لەو حاڵەتەدا گرێدراوی مێردەکەیه‌تی و لە ژێر چەتری ئەودایە. (…) فیشته له درێژه‌دا ئێژێ: ژنی مەنتقی وپڕ فەزیلەت ئەو ژنەیە، شانازی بە پیاوەکەی و منداڵەکانی بکات، نەک تەنیا به خۆی، دەنا خۆی لە کەسانی تردا گووم دەکات. (…)
فیشتە و سپینۆزا هەرچەند باس لە گرفتەکان دەکەن، بەڵام لە کۆتایدا خۆیان گرفتاری تێگەیشتنی پیاوانە وەک ئەوانی تر دەمێننەوە. تێگەیشتنی ئەوان ڕەنگدانەوەی بۆچوونی پیاوان دەمێنێتەوە.
فەیلەسووفی فەڕانسی “چارلس فوریر- یەک لە دەگمەن ئه‌و فەیلەسووفانە بوو، کە زووتر باسی لە مافی یەکسانی ژن و پیاو کردووە، ئەو ئاوا باس لە هاوکارەکانی دەکات: فەیلەسووفەکان ئه‌و کاته خۆیان بە نەزمی ناوماڵه‌وه خەریک دەکەن، کە بیانەوێ کۆت وبەندی “جنسی لاواز”- ژن تووندتر بکەن. ئەوان چەوسانەوەی ژنان دەپڕژێنن و بەوان ئێژن، چه‌نده خۆشه لێبگەڕێی بە زیندوویی له چاڵ بندرێی. ئەوان(فه‌یله‌سووفه‌کان) یەکتر دەگرنەوە بۆ ئەوەی ئه‌و ئازادییه‌ی خۆیان چێژی لێورده‌گرن، لە ژنانی بڕفێنن.(…)
ژان ژاک ڕۆسۆ، پاش هێناونه‌وه‌ی ئه‌م ڕسته‌یه: پیاو به‌رابه‌ره له ته‌ک لێهاتووی(زه‌ین و تێگه‌یشتن) و ژن به‌رابه‌ره له گه‌ڵ هه‌ستیاری. (…) ئێژێ: ڕاستگۆ بن! ئێوە کامتان هەست وبۆچوونی باشترتان لە ژنان هەیە و کام ژن بە مەیلی زۆرەوە بەرەوپیرتان دێت، کاتێک دێنەوه ناو ماڵ؟ ئه‌و کاته‌ی ئێوە بینەری کاری ڕۆژانه‌ی ژنان دەبن، ئه‌و کاته‌ی ئه‌و خەریکی کاری ناو ماڵ ده‌بینن، ئه‌و کاته‌ی خەریکی منداڵداری ده‌بینن، یان ئەو کاتەی خه‌ریکی خاوێن کردنه‌وه‌ی سەر مێزه‌که‌ی خۆتانه، کاتێک که شیعر ده‌هۆننه‌وه؟ ئەگەر پیاوانی مەنتقی سه‌ر گۆی زه‌وی لەم چەشنە بن، حه‌ق ئه‌وه‌یه کچانی تێگەیشتوو هه‌تا کۆتایی ژیانیان هه‌ر که‌نیشک و عه‌زه‌ب بمێننه‌وه. (…)
ئیمانوئێل کانت ده‌بێژێ: ژنی تێگەیشتوو بۆ گه‌لێک له فه‌یله‌سووفان ترسهێنه‌ری گه‌ورن. ترسناکن بۆ زۆرێک لە فەیلەسووفان. فێربوونی پڕ له زه‌حمه‌ت و بیرکردنه‌وه‌ی سه‌قه‌ت، هه‌موو جوانییه‌کانی ژن وێران ده‌که‌ن.(…)
فریدریش هێگل پێیوابوو: ژنان دەتوانن بە باشی خۆ پێبگەیێنن بەڵام بۆ پۆستی باڵای زانستی شیاو نیین.(…)
فریدریش نیچه پێیوابوو: ئەگەر ژن مەیلی زانست و فێربوونی تێدا بێ، دەبێ گرفت لە جنسیەتی ژنانەی ئه‌ودا هەبێ. (…)
زۆرێک لە فەیلەسووفان به ئه‌رخایه‌نی وا بیریان کردۆته‌وه که جیاوازی “بوون” له نێوان جنسی نێر و مێ-دا هه‌یه. به‌رده‌وام ویست و تێگه‌یشتنی هاوسان و هاوبه‌ش له نێوان بیرمه‌ندادا بیندراوه، بۆ وێنه ” ژن پڕهەستتر، سروشتی تر سێکسیتر و پیاو لێهاتو(زه‌ین- تێگه‌یشتوو) تر بووه.”
لودویگ کلاگس ده‌بێژێ: پیاو بیرمەندتر و به‌هزرتره له ژن، ژنان زۆرتر بیر لە شتەکان دەکەنەوە هەتا ئەوەی بیر دەربارەی شتەکان بکەنەوە، پیاوان بە پێچەوانەی ئەوان بیر ده‌که‌نه‌وه. هەموو شت ده‌رباره‌ی مێ (ژن) مەتەڵە و هەموو شت سه‌باره‌ت به ژن ڕێگا چارەی هه‌یه.(…)
هه‌میسان نیچه ده‌بێژێ: ئەوەی دەبێتە هۆی ڕێز بۆ ژن و هەروەها ترس لهو سروشتی بوونی ژنە، ژن سروشتی تر له پیاو دەنوێنێ.( …) هێگل ژن و پیاو لە گەڵ جانەوەران و گیاوگژ بەراوەرد دەکات: کەسایەتی پیاو لە کەسایەتی زیندەوەران(جانەوەران) نزیکە، کەسایەتی ژنان لە گیاوگژ، لەبەر ئه‌وه‌ی زۆرتر بە هێمنی خۆیان دەکەنەوە.(…)
سۆرێن کیرکه‌گارد ده‌بێژێ: ژن بە هەست و ئیحساستتره هەتا پیاو، ئەوە لە پەروەردەی ژناندا دەبیندرێ. بانبوونی پیاو سروشتییە و لە بەرزبوونی لێهاتوویی(زه‌ین – تێگه‌یشتن)ی ئەوه‌وه سەرچاوە دەگرێ. بەپێچەوانە ژنان بە هۆی لایەنی بیۆلۆژی و کەم هێزبوونی جستە و دوو گیانبوون، ناگەنە ئاستی پیاوان.(…)
ئۆتۆ واینینگه‌ر، له ده‌ستپێکی سه‌ده‌ی بیست کتێبێکی به ناوی ” جینس و که‌سایه‌تی”“Geschlecht und Charakter” بڵاو کرده‌وه، کە ئاخنراو له بڕیاری گرۆتسک. ئه‌و ده‌بێژێ: ژن به پێی ژنانه بوونی خۆی، جووتبوون له گه‌ڵ پیاو، منداڵداری و گرێدراوی به پیاو و منداڵ، ژیانی به ته‌واوی به‌م شێوه‌یه دیاریی ده‌کرێ و بوونی به ته‌واوی گرێدراوی ئه‌و کارانه ده‌مێنێ. ژن سێکسوئێل نییە، پیاو سێکسۆئێل و فره‌تر له‌وه‌شه. هەربۆیە ئه‌م چه‌شنه له پێوەندی ژن لە گەڵ پیاو، ژن دەکات به بەشێک لە پیاو. ئەمن به هیچ جۆرێک نائێژم کە ژن ئەندامی نێرینه‌ی پیاوی لا جوان یان زەریفه. ئەو به‌لایه‌وه زۆرتر وەک باڵندە، مار ده‌چێ و کارتێکردنێکی هیپنۆتیزی پڕلەخۆشی بۆ ئه‌و هه‌یه. ئەمە حاڵەتێکە کە ناهێلێ ژن خۆی ئازاد ببینێ.(…) ئۆتۆ واینینگەر لە سەرەتای سەدەی بیست، تێڕوانینی خۆی له ده‌فته‌ری یاداشته‌کانیدا نووسیوه: خەیاڵاتی پیاوان، ترسی پیاوان، لە بەر ئەوەیه، ژن ” سێکسۆئێل نییە”، مەیلی بۆ حەقیقەت نییە، مەیلی بۆ “زانست” نییە. ئەو بە شێوەی “نائاگایانە” دەژی و هەستی بۆ مه‌نتق نییە و درۆش دەکات، ئه‌و گەر باسی حەقیقەتی بیندراویش بکات، هه‌ر وایه. بێزاری پیاو لە ژن هیچکات نه‌بوو به بێزاری مەیلی جنسی پیاو له ژن.(…).
دوالیسم، واتە به‌رابه‌ر بوونی ژن له گه‌ڵ سروشت و هه‌ستیاری و پیاو به‌رابه‌ر بوون به لێهاتوویی(زه‌ین – تێگه‌یشتن)، بۆته بۆچوونی ته‌نانه‌ت ئه‌و فه‌یله‌سووفانه‌ش که بوونی ژن به باشی لێکده‌ده‌نه‌وه. بۆ هێندێک له‌وانه مه‌سه‌له‌که به لایه‌نی جینسی ژنه‌وه گرێ ده‌درێ. ماکس شیلێر ده‌بێژێ: ژن لە چەشنی گیا و بوونه‌وه‌ری زەوینی، زۆرتر لە پیاو به ڕێگای هەست و ئیحساس و غەریزە و ئەوینه‌وه بەڕێوەدەبردرێ. (…)
ڕابیندرانات تاگور فەیلەسووفی سەدەی نۆزدە و بیست باس لە: تایبەتمەندیی پاسیڤی ژنان وه‌ک ” عفت، حەیا، فەداکاریی، لێبووردویی”، ده‌کات که “چەشنێک چاکه‌کاری له دژی ڕەفتاری هێرشبەرانەی پیاوانه” و “فه‌رهه‌نگی ده‌سته‌ڵاتدارانه‌ی پیاو” ده‌خاته ڕوو. (…)
ئه‌وه‌ی جێگای پرسیار و سه‌رنجڕاکێشه بۆچوونی کۆمه‌ڵێک له فه‌مینیسته‌کانه (New-Age-Bewegung ) که گرێدراوی تێگه‌یشتنی ڕابوردووی هێندێک له فه‌یله‌سووفه‌کانه، کاتێک ده‌بێژن: ژن دڵی بەرفراونتره، هەست و ئیحساسی زۆرتری هەیە، هەستی بۆ سروشت زۆرترە، هارمۆنی تر و گونجاوترە. ( …) ئەمە دووباره‌کردنه‌وه‌ی هەمان تێگەیشتنی ڕابوردووی پیاوانه کە ده‌گوترا،” پیاو تێگەیشتووتر و بەئاگابوون تره له ژن”!
هێشتنه‌وه‌ی ژن به‌م پێناسه‌کردنه، “به‌هه‌ستبوون، سروشتی بوون، بێئاگابوون” سه‌ری نه‌گرت، کێبه‌رکێی نێوان ده‌سته‌ڵاتی پیاو و ژن به‌رده‌وامه. جان ستوارت میل فەیلەسووف و شاره‌زای ئۆکۆنۆمی ده‌بێژێ: نابەرابەری نێوان ژن و پیاو هیچ سەرچاوەیەکی سروشتی، بیۆلۆژی نییە جگە لە داسەپاندنی زۆر و سەرەڕۆیی.(…) ڕەنگە ئه‌و لەو دەگمەن کەسانە بێت کە بێ پێی کات و مێژوو وەک وەکیل و محامی ژنان دەرکەوتووە و زۆر ڕادیکال لە کتێبەکەیدا” بە بەردەکێشانی ژنان” „Die Versklavung der Frau” لە ساڵی ١٨٦٩ بە ڕوونی دەڵێ: هیچ قانوونێک بۆ ژێردەستەبوونی ژنان لە لایەن پیاوەوە بوونی نییە و تەنیا دەگەڕێتەوە بۆ بەکارهێنانی زۆر لە لایەن پیاوەوە. سیستەم و نەزمی جیهان هەر لە سەرەتای منداڵی خۆیەوە گرێدراوی نابەرابەری بووە و ژنان بە چەشنێک کەوتوونە ژێر باندۆڵی پیاوان و نابەرابەر لە گەڵ پیاو ماونەتەوە.(…)
ئه‌و ده‌نووسێ: قانوون و سیستەمی سیاسی ئەم بارودۆخه‌یان بۆ کۆیلەکردنی ژنان لە ڕێگای قانوون و به ڕەسمی کردنی و جێگیرکردنی له سیستەمی پەروەردە، پێکهێنا و نابەرابەری و جیاوازیی نێوان ژن و پیاو چەسپێندرا. تا ئەو جێگای ژنان خۆشیان هەر لە منداڵییەوە باوەڕیان بە بێ مافی خۆیان و جیاوازبوونیان هێناوە. هەر کەنیشک و ژنێک هەر لە منداڵییەوە باوەڕ بەوە دەهێنن، کە ئیدئالی هەر ژن و کەنیشکێک ئەوەیە، خۆی لە تەنیشت پیاوێک ببینێتەوە، دوور لە بیرکردنەوە لە ویست و خواستی خۆی، دوور لە حاکم بوون بە سەر خۆیدا، دوور لە بڕیاردان لە سەر چارەنووسی خۆی. کەوتنە ژێر سێبەری پیاوێک، خۆگرێدران بە پیاو و ژێر ئەمری ئەو مانه‌وه، بوو به مه‌به‌ست. هەر ئامۆژگارییەک دەگەڕێتەوە سەر ئەوەی بەرپرسیارەتی ژن لە بەرانبەر پیاودا چییە، واته ژیان و بوون بۆ ئه‌وی تر نەک بۆ خۆ، خۆت بەتەواوی لە ئیختیار ئه‌و بنێ و بوونێکی تر به‌لاته‌وه نەبێ جگە لە خۆشویستنی ئەویتر. (…)
جان ستوارت میل ئەرخایەنە لەوەی کە ئەو تایبەتمەندییانەی بۆ ژن باس دەکرێ وەک ناتەواوی تێگەیشتن و پاسیڤ بوون، تەنیا یەک مەبەست ده‌پێکێ” بێسنوور مانەوەی دەستەڵاتی پیاو بە سەر ژندا.” بۆ مانه‌وه‌ی ده‌سته‌ڵاتی ته‌واوی پیاو، هەموو شت بەکارهێندراوە تا بسلمێندرێ که ژن له لایه‌نی لێهاتوویی(زه‌ین- تێگه‌یشتن) ناته‌واوه. لە بارودۆخێکی وادا سەیر نییە کە لە ناو ژناندا شەکسپیر و ئەرەستو دەرنەکەون.(…) ئه‌و پێداگری دەکات لە سەر ئەوەی: بەر لە هەر شت دەبێ بارودۆخ بۆ کەنیشک و ژن بڕەخسێندرێ بۆ ئەوەی سەرهەڵبدات و خۆی پێبگەیینێ، ئەمە بە سوودی سەرجه‌م کۆمەڵگایە.(…)
پەنجا ساڵ بەر لە جان ستوارت میل، چارلس فۆریر، نووسی: هەر پێشکەوتنێکی کۆمەڵایەتی گرێدراوی ئەوەیە کە ژنان چەندە ئازاد بن و چەندە ئازاد نه‌بن. بە قانوونی کردنی ئەوەی جنسێک بخرێتە ژێر باندۆڵی جنسێکی تر، گەورەترین ئاستەنگە لە سەر ڕێگای پێشکەوتنی مرۆڤایەتی.(…).
بۆچوونی جان ستوارت میل و چارلس فۆریرە لە سەدەی نۆزدە، دەیسەلمێنن کە کۆمەڵگای جیهانی ئەو کاتە گەشە دەکات و ئینسانی دەکرێ کە ژنان وەک پیاوان دەرفەتی خۆپێگەیاند و ئازادییان هەبێ. لە ماوەی دوو هەزار و پێنجسەد ساڵ تەنیا لە سەدەی هەژدە بەو لاوە ژنان زۆر بە کەمی بواری خۆپێگەیاندنیان پەیدا کرد و فەیلەسووف و بیرمەنیدیان لێ پەیدا بوو. سەدەی بیست و بە تایبەت ئەو سەدەیە سەلماندی کە بۆچوونی زۆرینەی فەیلەسووفان کە بە ناوی زانست، فەلسەفە ، ئایین، کڵیسە و خودا لە سەر ژن باسیان کردووە، لاڕێ و بێ بەیس و بنەوان بوون. ژنان وەک پیاوان ئێستا لە هەموو بواری زانست، تەکنیک، فەلسەفە، ئەدەبیات، هونەر، ئابووریی، سیاسەت و هەر بوارێکی تر جێگە و پێگە و پلەو پایەی خۆیان هەیە و ئەوە درووستە گەر بارودۆخ بۆ ژنان بڕخسێت نە تەنیا غەریزی و بێئاگا نیین، بەڵکوو پێشڕەوی گۆڕان و گۆڕانکارین.
هه‌رچه‌ند له سه‌ده و هه‌زاره‌کانی پێشوو ده‌رفه‌ت بۆ ژنان نه‌ڕه‌خسا له هه‌موو بواره‌کان خۆ ده‌رده‌خه‌ن، به‌ڵام سه‌ده‌ی بیست و به تایبه‌ت بیست و یه‌ک، ده‌رکه‌وتن و دره‌وشانه‌وه‌ی ژنان ده‌خاته ڕوو. فه‌یله‌سووفانی وه‌ک کۆرینه په‌للوچۆن Corine Pelluchon تێگه‌یشتنی نوێی ئینسانییان هێناوه‌ته گۆڕێ و سیسته‌می زاڵی جیهان ده‌خه‌نه ژێر ڕه‌خنه‌ی جیددی و خوزیاری جیهانێکی ئینسانی نوێن. فه‌یله‌سووفانی نوێی ئورووپی قامک بۆ تابو و بڤه‌کانی ناو کۆمه‌ڵگا و فه‌رهه‌نگ و تێگه‌یشتن درێژ ده‌که‌ن و له بواری زانستی نوێ گه‌لێک گه‌لێک چالاکن. ئه‌وان ده‌ریانخستووه که کۆمه‌ڵگای فه‌یله‌سووفان له سه‌ره‌تا هه‌تا ئه‌م ساڵانه به هه‌ڵه له جنسی به‌رانبه‌ر تێگه‌یشتوون. ژن و پیاو، نێر و مێ نه له سه‌رووی یه‌کتر و نه له ژێر یه‌کترن. تێگه‌یشتنی هه‌زاره‌کان له سه‌ر هه‌رکیان به‌م بار و ئه‌و باردا هه‌ڵه بووه. تێگه‌یشتنی نوێ له هه‌رکیان و ژیان و ژن و جیهان ئه‌رکی نوێی بیرمه‌ندان له هه‌ر دوو لایه.
ژیان
ژیان چییه؟ Was ist das Leben, What is Life
ژیان پرسیارە و پرسیار دەمێنێ. ئەمڕۆ زیاتر لە هەر سەردەمێکی تر ژیان پرسیاره. نووسەر Jared Diamond لە کتێبی Vermächtnis(سامانی بەجێماو لە پێشینیان- میراس) دەبێژێ، مرۆڤ دەبێ بەشێک لە سامان و شێوە ژیانی ڕابووردوی بژێنێتەوە، بۆ ئەوەی بەختەوەرانە بژی، ئەو پێیوایە بەشیک لەو خەڵکانەی لە شوێنە دووردەستەکان، دوور لە دنیای مۆدێڕن دەژین زۆر ئاسوودەتر و بەختەوەرترن. ئاسوودەیی و ئاسوودە بوون هیوای ژیانی هه‌ر که‌س و هه‌موو که‌سه.
زۆرینەی خەڵکی سەرگۆی زەوی ڕیتمی ژیانی ڕۆژانەیان بە کار و حەولدان بۆ ژیانی باشتر تێدەپەڕێنن. ژیانی باشتر، وەک مەبەست و ئامانجی سەرەکی ده‌بیندرێ. ژیان و ژیانی باشتر هەمان بەڵێنە کە سیستەمی فکریی، سیاسی، ئابووریی جیهان بە خەڵکی دەدات، که خۆی لە کار و بەرهەمی ڕۆژانەدا ده‌رده‌خات؟
ئەوەی مرۆڤی ناو ئەو سیستەمە، ویست و خوزیا و هەست و تێگەیشتنی خۆی لە ژیانی ڕۆژانەیدا دەبینێتەوە، پرسیارێکی ئاواڵەیه و پرسیاری تری لێده‌که‌وێته‌وه. ئایا ئەو بنەما فکریی، فەلسەفی، کۆمەڵایەتی، سیاسی، ئابووریی، قانوونی-یەی ئەو سیستەمەی لە سەر سازکراوە، دەرفەتی ژیانی یەکسان بۆ هەر مرۆڤێک لە سەر گۆی زەوی دەڕەخسێنێ؟ ئایا تاک و کۆمەڵە کەس خۆیان بڕیار لە سەر ژیان و پێداویستییەکانی مادی و مانەوی خۆیان دەدەن؟ تاک و کۆ مانای دڵخوازی ئازادانەی خۆیان دوور لە داو وبەند و بەربەستەکان، پەیدا دەکەن؟!
ئەو پرسیارانە ڕەنگە بۆ زۆربەی مرۆڤی سەر گۆی زەوی نەیاتە پێش و هەر لە منداڵییەوە بە هۆی بنەماڵە، ئایین، فەرهەنگ و باوەڕی کۆمەڵایەتی، ئێرادەی پرسیارکردنی لەو چەشنەیان لێوەرگیرابێت و باوەرمەند بە چارەنووسی پێشنووسراو کرابێتن و پرۆسەی ماتریالی ژیانیان گرتبێتە بەر.مرۆڤ لە تەنیایی خۆیدا ڕووبەڕووی ئەو پرسیارانە دەبێتەوە و لە کاتی تردا ناپڕژێتە سەریان، زۆر کەس کاتی ئەوە پەیدا ناکەن، پرسیار لە خۆیان بکەن.
نازاندرێ کە ئایا زیندەوەرانی تر تووشی پرسیاری وا دەبن یان نا، ئەوە دەزاندرێ کە کۆمەڵێک لە زیندەوەران “هەست” بە کۆتایی ژیانی خۆیان دەکەن و بەر لە مردن دەگەڕێننەوە بۆ ئەو شوێنەی لێی لە دایک بوون یان بەرەو شوێنێک دەچن کە دوا ساتەکانی ژیانیان بە تەنیایی ببنە سەر. چ تێگەیشتنێک لای چەشنێک لە نەهەنگ و فیل هەیە کە بەو چەشنە دەجولێنەوە، ڕوون نییە. لە ناو مرۆڤ کۆتایی هێنان بە ژیان دیاردەیەکە لە کۆنەوە هەبووە، چ بە پێی باوەڕی ئایینی و نائایینی چ بە هۆی تر. واتە لێرە ئەم پرسیارە دێتە پێش، کە چ مانایەک بۆ مەرگ و کۆتایی پێهێنان بە ژیان هه‌یه؟
ژیان چییە؟
شاعیران، نووسەران، هونەرمەندان، بیرمەندان هەر کام بە پێی تێگەیشتنی خۆیان لە ژیان و مانای ژیان دواون.
سوقرات بۆ بەرگریی لە ڕاستی و پێداگری لە تێگەیشتنی خۆی “شۆکەران” هەڵدقوڕێنێ و مەرگ بە ژیان دەگۆڕێتەوە.
جوردانۆ برۆنۆ شاعیر، نووسەر، ئەستێرەناس و مرۆڤی ئایینی بە هۆی تێگەیشتنی جیاواز لە تێگەیشتنی ئەربابانی کلێسە، لە سەر باوەڕی خۆی بەرانبەر بە بێسنووربوونی کائینات کە دژی تێگەیشتنی کلێسە بوو، دەمێنێ و لە سەر بەرگری لە ڕاستی بەرەو مەرگ دەکێشرێ. فریدریش نیچەدەبێژێ: ژیان بە واتای ئازارکێشانە، زیندوومانەوە بە مانای ئەوەیە لە ئازاردا مانایەک بۆ ژیان بدۆزییەوە.(…) ئارتور شوپێنهاوەر دەیگوت: لەوەتەی مرۆڤ دەناسم، ئاژەڵم خۆش دەوێ Seitdem ich Menschen kenne, liebe ich die Tiere (…). یۆهان ولفگانگ گوێتە دەیگوت: مەبەست لە ژیان، ژیان خۆیەتی- ئامانج لە ژیان، ژیانە و بەس Der Zweck des Lebens ist das Leben selbst.(…)
سەرجەم تێگەیشتنی بیرمەند و فەیلەسووفان کە لە ڕستەکاندا خۆیان دەرخستووە، ئەوە دەردەخات کە ژیان دوورە لەو تێگەیشتنەی کە ئایینباوەڕان باوەڕیان پێهێناوە. ئەوان خۆیان ڕێک بە پێی وتەی گوێتە دەژین بۆ ژیان، ئەوان ماتریالیستی دەژین و لە ژیانی ڕۆژانەی ئەواندا گەیشتن بە “لۆگۆس” کە هیراکلیت باسی دەکا، یان خودا، نابیندرێ. کلێسە کە دواتر بۆچوونی سوقرات و جۆردانۆ برۆنۆی قەبوولکرد و سێسەد ساڵ دواتر داوای لێبووردنیان لە جۆردانۆ کرد، فانتێزییەکانی ئیلاهی خۆیان نەگۆڕیوە و خۆیان لە گەڵ ژیانی ماتریالیستی ڕاهێناوە، ئەم ڕێگایە لە لایەن هەموو ئایینباوەڕانەوە ڕۆژانە پەیڕەو دەکرێ و بە گشتی ئایینباوەڕان بە پێی تێگەیشتنی ئایینی خۆیان کە باسی دەکەن ناژین، بە پێی مەنتقی ماتریالی و ماتریالیستی دەژین و مانای ئەخلاقی بە ژیان دەبەخشن کە ئەوەش لەبارودۆخی جیاوازدا ڕەچاو ناکرێ.
ژیان چییە؟
بە پێی تێگەیشتنی پلاتۆن: هەرچی لە فۆڕمی خۆیدا دەردەکەوێ، هەرچی لە کات و شوێندا دەردەکەوێ و لە شوێندا جێ دەگرێ، لە بوونی ئیدەوە سەرچاوە دەگرێ.(…) لای زۆر کەس گەیشتن بە (کەماڵی ئیدە) مەبەست و ئامانجی ژیانە. دەرکەوتنی ئیدە لە فۆڕمی ئەم شت و ئەو شت لە کات و شوێن، دەبێتە بڕینی هەمان پرۆسەی مادی و ماتڕیالیستی، واتە گەیشتن بە ژیانی باشتر و باشتر و هەڵکشان بەرەو سەر هەتا دوا پلە.
گەیشتن بە ئیدئالی ئیدە، لە زۆر لە ئایینەکاندا گەیشتن “بەکەماڵ” لێکدەدرێتەوە، کەماڵی هەموو شت لە خودادا کۆدەکرێتەوە. واتە گەیشتن بە خودا بە مەبەستی ژیان دەزاندرێ. بەڵام گەیشتن بە بەهەشت وەک مەبەستی سەرەکی ژیان لە ئەم ئایین و ئەو ئاییندا، لایەنی مادی و ماتڕیالی و ماتریالیستی دەگرێتەوە. لە ژیانی ڕۆژانەشدا، ئەم لایەنە دەستی باڵای هەیە.
ژیان چییە؟
ئەوەی بە روونی مرۆڤ لە کەیەوە بیری لە بوون و ژیان و مانای ژیان کردۆتەوە، بە بەڵگە ناسەلمێندرێ. لە یۆنانی کۆن کۆمەڵێک لە بیرمەندان کە هێشتا لە بازنەی خوداباوەڕیدا مابوونەوە، بیریان لەو پرسیارە کردۆتەوە، بۆ ئەوەی وڵامی پرسیارەکە پەیدا بکەن، ڕوویان لە فیزیک، ئەستێرەناسی، بیۆلۆگی کردووە.
هێراکلیت پێیوابوو: ئاگر بەر لە هەر شت بووە و نیشانەی ژیان و بوونی جولەیە.(…) ژیان لە جولە و جولانەوەدا خۆی نیشان دەدات، بەپێچەوانە مەرگ کۆتایی جولەیە. هیراکلیت پێیوابوو، بوونی ئاگر گرێدراوی (ڕووح)ە کە لە ئەزەلەوە هەبووە. ئەو پێیوابوو لە سەرەوی هەموو کائینات “Logos” هەڵکەوتووە، کە نەزمی جیهان و قانوون و هەرچی هەیە و ئەوەی دێ و دەڕوا بە “لۆگۆس”ەوە گرێدراوە. ئەو پێیوابوو ئەم نەزمە گەردوونییە و یەکسانە بۆ هەموو بونەوەرکان.
ئەوەی لۆگۆس لە تێگەیشتنی هیراکلیت دا هەمان مەنتق و مەنتقی جیهان و گەردوون دەگەیێنێت یان نا، بۆ نووسەری ئەم دێڕانە پرسیارە. ئەو یەکەم کەس بووە کە لۆگۆسی بۆ نەزمی گەردوون بەکار هێناوە، ئەوەش دەزاندرێ کە لۆگۆس بۆ بیر و هزریش هاتووە. بۆ کەسانی وەک کیتیۆن، لۆگۆس بە مانای داڕشتنی پڕێنسیپ هاتووە. له لای فیلۆی ئه‌سکه‌نده‌رییه فه‌یله‌سووف و تئۆلۆگی جوو، “لۆگۆس” بە مانای مەنتقی خودایی هاتووە.
بە پێچەوانەی هێراکلیت ، ئێمپۆدۆکلێسی ئاکراگاس پێیوابوو ڕیشە و بەیسی بوون دەگەڕێتەوە بۆ بوونی: ئاگر، ئاو، هەوا و زەوی(…)، کە بەردەوام لە تێکەڵبوون و دابڕاندان و لە پێوەندی دەگەڵ کاتدا، بوون و نەبوونیان لێدەکەوێتەوە. واتە ژیان و نە ژیان گرێدراوی ئەم چوار مادەیە بووە و هەیە.
لەم پێوەندییەدا باس لە خۆشەویستی (Philia) و ڕق و قین (Nekos) دەکرێ کە هێزی لە یەک نزیکبوونەوە و لە یەک دوورکەوتنەوە، پێک دەهێنن، ئەم کێبەرکێیە لە گەڵ دره‌وشانەوەی خۆرەتاو، یەکەم زیندەوەران لە سەر گۆی زەوی پێکدەهێنن.
ئەم تێگەیشتنانەی کە مرۆڤ لە سەرەتاوە هەیبووە، چ بە ناوی زانست، چ خەیاڵ و خورافه و دین و ئایین و چ فەلسەفە، ئەوە دەردەخەن کە جیاوازی بیر و تێگەیشتن لە سەر بوون و بوونی مرۆڤ و تێگەیشتن لە ژیان، لە مێشکی مرۆڤدا هەبووە و هەیە و یەک لا نەکراوەتەوە.
سوقرات، پلاتون، ئەرەستو وەک فەیلەسووفانی بەر لە خۆیان باسی سەرکیان باس له ماتریاڵ نەبوو، ئەوان بیر و هزریان لە سەر مرۆڤ و مەسەلەکانی سووڕاوەتەوە. سوقرات بەرەو توژینەوە لە سەر سروشت نەچوو، ئەو قورسایی بیروتێگەیشتنی خستە سەر لایەنەکانی ئەخلاقی و بوونی مرۆڤ.
پلاتون دەبێژێ: ڕووحی نەماتریال، پڕێنسیپی نەمری ژیانە! (…) ئەو ڕووح لە هەمبەر گیان دادەنێت و گرێیدەدات بە ماتریاڵ و لێرەوە مانا بە هەرچی لە زەوییدا هەیە دەبەخشێ. واتە مانای شتەکان لە ڕووحەوە وەردەگرێ و سوبیەکت پێش ئۆبیەکت دەخات و مانای ئۆبیەکت لە سوبیەکتەوە وەردەگرێ. لە درێژەی باسەکانیدا ئەم تێگەیشتنە بە خوداوە گرێدەدات و ئەو بە دانەری هەمووشت لە قەڵەم دەدات و دەبێژێ: لە پێشدا ڕووح پێک هاتووە و دوایە گیان خوڵقاوە. (…) لای ئەو ڕووح گرنگتر لە گیانە و مانای هەر شت لە سوبیەکتبووندا دەبینێ. ڕەنگە لەم تێگەیشتنەوە ئەوە وەربگیرێ کە مانای ژیان لایەنی ڕووحی و دەروونیەتی هه‌یه و ژیان و گیانی بێ ڕووح مانا ناگەینێت.
ئەرەستو بە سەرنجدان لە سروشت دەبێژێ: ژیان پرۆسەیەکی جولە لە خۆی گرێدراو بە ڕووحەوەیە لە ئورگانیسمی بەپڕێنسیپی نەماتریاڵی.(…) هۆی ئەم تێگەیشتنەی ئەرەستو لە سەر ئەم بنەما فکرییە بووە کە: ڕووحی بێ جولە جولەهێنەر و بزوێنەرە و لە پێوەندی دەگەڵ زەمانی بێ سنوور، لە فۆڕمی ماتریالی دا خۆی دەردەخات. (…)
ژیان چییە؟
ئەوەی ژیان چییە، سەرەڕای بیرلێکردنەوە، جگە لە لایەنی بیۆلۆگی، تا ئێستا تێگەیشتنێکی گشتگیریی لێنەکەوتۆتەوە و تەنیا نیشانە و ڕوالەت باس کراوە. لە لایەنەی فەلسەفەوە هەر لە سەردەمی کۆنەوە هەتا سەدەی ١٦ “ژیان وەک پرۆسەی جولە لەخۆ، زانراوە کە ڕووح وەک دیاردەیەکی خودایی دەبینێ، بۆ پڕێنسیپی ژیان”. لە لای دێکارت و ” دێ لا مەتری” De La Mettrie پزیشک و فەیلەسووفی فەڕانسی، ژیان وەک پرۆسەی ماتریالیستی سەیر کراوە کە پێویستی بە ڕووح نییە. لە بۆچوونی زانستوانانی سروشتی “ژیان پرۆسەیەکی کیمیایی – فیزیکی یە” کە ٣،٨ ملیارد ساڵ بەر لە ئێستا لە سەر زەوی دەستی پێکردووە و ڕۆژێک لە ڕۆژان بەرەو کۆتایی دەچێ. لە لایەنی ئایینی و دینییەوە خالقی هەموو شت خودایە و ئەو بەردەوام خوڵقاندوویەتی و دەخوڵقێنێ. بۆ مرۆڤی ئایینباوەر ژیان ئەو پلانەیە کە خودا بۆ بەندەکانی لە نەزەری گرتووە.
بەربڵاوی تێگەیشتن و بۆچوون ئەوه دەسەلمێنن کە ژیان و مانای ژیان گرێدراوی هەر تاکێک و کۆمه‌ڵه که‌سی ناو بازنه‌یه‌کی فکریی، ئایینی، فه‌رهه‌نگی و شێوه و فۆڕم و چه‌شنی ژیانه. کۆمەڵگا، فەرهەنگ، سیاسەت، ئیدئۆلۆژی، ئایین، سروشت، شوێن، فەلسەفە، ئەدەبیات، هونەر، هەموو ڕەنگدانەوەی تێگەیشتنی مرۆڤە لە سەر مانای ژیان.
له ناو هه‌ر بازنه‌یه‌کی فکریی و تێگه‌یشتندا باس لە ژیان و بوون بکرێ، ناکرێ چاو لە بەرپرسیارەتی بەرانبەر بە سروشت، زیندەوەران وئینسان ببسترێ. ئه‌گه‌ر بگه‌ڕێینه‌وه بۆ تێگه‌یشتنی”ئێمپۆدۆکلێسی ئاکراگاس”، ده‌بێ خۆشه‌ویستی بۆ “ئاگر، ئاو، هه‌وا، زه‌وی” هه‌بێ، بۆ ئەوەی‌بوون و ژیان، بوونی هەبێ. ئه‌م بەرپرسیاربوونە، زۆرتر لە هەر کاتێکی تر لەم سەردەمەدا هه‌ست پێده‌کردرێ. خۆشه‌ویستی و به‌رپرسیاربوون به‌رانبه‌ر بهو چوار “ئلێمێنته” بوونی مرۆڤ و زینده‌وه‌ران و بەردەوامی ژیان دەپارێزێ.
ژیان چییە؟
فه‌یله‌سووفان و بیرمه‌ندانی سه‌رده‌می ڕۆشه‌نگەری سه‌ده‌ی هه‌ژده، هه‌ستیان بهو به‌رپرسیاره‌تییه کردبوو، که بووه هۆی پێکهێنانی سیسته‌مێکی نوێی جیهانی، به‌ڵام ئەو سیستەمە ئابووری، سیاسییەی زاڵ بووە به سه‌ر هه‌موو به‌شه‌کانی جوغرافیای سه‌ر گۆی زه‌وی، بەرپرسیارانە مامەڵە لە گەڵ گۆی زەوی و دانیشتووانی ناکات و تێگەیشتن لە ژیان بۆ زۆرینەی خەڵکی سەر گۆی زەوی، هەمان تێگەیشتنی زاڵی جێکەوتووە، کە بەرهەمی هەمان سیستەمی زاڵ و دامودەزگاکانیەتی.
مێدیا، سیستەمی “فێرکردن وبارهێنان” و دامودەزگاکان دەوری سەرەکی لە پێکهاتنی تێگەیشتنی تاک و کۆ لە ژیان، دەگێڕن. ئەو پرۆسەی کە مرۆڤ وەک تاک بۆ تێگەیشتنی ئازادانە دەبوو هەیبایە، تێکدراوه. دامودەزگاکانی سیستەم، تێگەیشتنی مرۆڤ لە دیاردەکان، جیهان و ژیان درووست دەکەن و ئەوەش بەو مانایە دەبێ، کە تێگەیشتن لە ژیان بۆ مرۆڤێک کە لە چەمبەره‌ی سیستەمەکاندا دەخولێتەوە، ئەو دەرفه‌ته‌ی بۆ پێک نایات، کە سەربەخۆ بیر لە تێگەیشتن لە ژیان و ژیانی دڵخواز بکاتەوە. پرۆسەی تێگەیشتن لە ژیان، پرۆسەیەکی تاکە کەسەیە و تاکە کەسی دەمێنێتەوە.
ژیان چییە؟
ژیان چییە، ئایا مەبەست ژیانی مرۆڤە یان ژیانی هەر زیندەوەرێک و هەر شتێک لە سەر گۆی زەوی و دەرەوەی گۆی زەوی؟ ئایا مەبەست له ژیان بە مانای بوون(هەبوون) “ئۆبیەکت، سۆبیەکت”ە یان بوون و ژیان بە دوو مانا دەبیندرێ؟ ئایا دەکرێ باس لە ژیانی مرۆڤ، داپچراو لە بوونی سەرجەم کائینات بکرێ؟ ئایا بوون و ژیان لە هەموو سەردەمەکاندا مانای یەکسان و گشتی هەبووە و هەیە، یان هەر سەردەم مانای جیاواز دەخوڵقێنێ؟ ئایا مرۆڤی سەدەی بیست و یەک هەمان مرۆڤی سێزدەهەزار ساڵ بەر لە ئێستایە و مانای ژیانی مرۆڤ هەر ئەوەیە کە ئەو کات بووە، یان تێگەیشتنی مرۆڤ لە سەردەمەکاندا مانای جیاواز بە ژیان دەبەخشێ؟
ژیان چییە؟
کونترین مانای زانستی بیۆلۆگی لە مەڕ ئەوەی ژیان چییە، دەگەڕێتەو بۆ ساڵی ۱۸٠۲ گۆتفرید ڕاینهۆلد وەک بیۆلۆگ ژیانی به ” دیسپلینی بیۆلۆگی” دەزانی. فیزیکزان Erwin Schrödinger ئەروین شرۆدینگەر ١٤٢ ساڵ پاش ئەو لە ڕوانگه‌ی فیزیکەوە حەولی دا مانا بۆ ژیانپەیدا بکات. گوترا کە بەر لە زایین لە یۆنان حەول درا لە لایەنی تێڕوانینی فیزیکی و کیمیایی مانا بۆ ژیان بە پێی ئانالیز و لێکدانەوە بدرێتەده‌ست . بەرهەمی زانایانی ئەم بوارانە ئەوەیە کە ژیان “پریۆدی” ده‌بیندرێ و باس له” فۆرم و ستروکتور و بەردەوامبوونی ئاڵوگۆڕی ژیان” ده‌کرێ. ڕوونە ئەم زانستانە وڵامی دەرەوەی فیزیک، کیمیا، بیۆلۆگی نادەنەوە.
ژیان چییە؟
مێژوونووس، فەیلەسووف، نووسەر، ئانترۆپۆلۆگ، زانستوانی فەرهەنگ، هونەر هەرکام لە دید و بۆچوونی خۆیانەوە باسیان لە ژیان کردووه. له‌سەدەی هەژدە و پێشتره‌وه هەتا ئێستا تێگەیشتن لە ژیان بەردەوام جیاواز بووە و ئەوەش لە تێگەیشتنی بیرمەندەکاندا ڕەنگی داوەتەوە. لە سەردەمی کرۆنا “کوید ۱۹ ” مەبەستی هەر کەس و هەموو کەس زیندوو مانەوە بوو. لە بووندا مانەوە بوو. پرسیار ئەوه بوو، چی بکرێ و چۆن بکرێ تووشی ویرووس نەبی و زیندوو بمێنێ. ئەمە هەمان مەبەستی سەرجەم زیندەوەران لە سەرەتاوە هەتا ئێستا بووە. ڕەنگە لەم سەردەمەدا بۆچوونی گوێتە ڕەنگدانەوەی تێگەیشتنی مرۆڤ لە ژیان بووبێ. “مەبەست لە ژیان، ژیان خۆیەتی”.
ژیان چییە؟
ژیان وەک پرۆسەیەکی کیمیایی کە لە نەبوونەوە بۆ بوون و نەبوون تێدەپەڕێ، دەتوانێ تێگەیشتنی پووچی و نیهیلیستی پێک بێنێ و تەنیا وەک پرۆسەیەکی زەمانی و ماتماتیکی ببیندرێ کە بە چرکە، خولەک، سەعات، رۆژ و شەو، مانگ و ساڵ تێدەپەڕێ و کۆتایی پێدێت. ژیان لە چرکەدا دێت و لە چرکەدا تەواو دەبێ، ژیانی ئامیب، باکتری، گوڵ، گیا، کرم، پەپولە، مشک، مار، مێشوولە، فیل، نه‌هه‌نگ و هەر پەیکەرێک لە فۆرمی جیاوازدا له چرکه‌دا هه‌یه و نییه.
مەیموون کە لە مرۆڤه‌وه نزیکە، ژیانی وه‌ک زیندەوەرانی تر تێدەپەڕێ. ژیانی مرۆڤیش تێپەڕینی کات و تێپەڕینی پرۆسەیە. ئەو باڵندەیەی گەرمین و کوێستان دەکات لە هەر سەفەرێکی چوون و گەڕانەوەدا هەیە و نییە. ئەوەی لە دەروون و میشک و خەیاڵی گیانداری جگە لە مرۆڤ چی سەبارەت بە بوون و نەبوون هەیە یان نییە، نازاندرێ. بەڵام ئەو ڕیتمە کە لە سەفەری باڵندەکەدا هەیە، ڕیتمی ژیانی هەر بوون و بوونەوەرێکە.
ژیان چییە؟
ژیان بۆ ئەو کەسانەی زۆەربەی کاتیان لە بەر شاشەی تەلەفوونی دەستی، کامپیۆتێر، تەلەڤیزیۆن و دەزگاکانی تر تێدەپەڕێ، چییە؟ ژیان بۆ ئەو کەسەی وەک شوان هەموو چرکەکانی ڕۆژی لە تەک مەڕوماڵات و مێگەل لە ناو سرووشتدا تێدەپەڕێ، چییە؟ ژیان بۆ هەر کام لە ئێمەی مرۆڤ کە چرکەکانمان هەر کام بە چەشنێکی جیاواز تێدەپەڕێ، چییە؟ ژیان بۆ ئەو کەسەی ئەندامانی لەشی نییە و تەنانەت مێشکی لە ژێر ویست و خواستی خۆیدا نییە و ئیرادەی خۆی ناتوانێ بەکار بهێنێ، چییە؟ ژیان بۆ منداڵ، لاو، پیر چییە؟ جیاوازیی نێوان تێگه‌یشتن له سه‌ر ژیان له به‌ر چییه؟ لە چیدایه؟
ژیان چییە؟
بە پێی بۆچوونی ئەوانەی باوەریان بە پێوەندی نێوان کەسەکان لە ڕێگای وزە (ئەنەرژی) یەوە هەیە، ژیان ده‌که‌وێته دەرەوەی بوونی ماتریال. نیهیلیستەکان پێیانوایە تەنانەت خەون دیتن و ئەو شتانەی لە خەوندا دەبیندرێن و ڕوودەدەن ژیان و ڕەنگدانەوەی واقعی ژیانە. ئەوان پێوەندی گرتنی زیندوو لە گەڵ مردوو لە رێگای بۆ وێنە بەکارهێنانی قژی مردوو وەک کەرەسەی پێوەندیگرتن، بە ژیانی هەر دوو لا(زیندوو و مردوو) دەزانن.
واتە ئه‌گەر مانای ژیان بەرینتر لە ژیانی ماتریالی بێت و مرۆڤ لە هەر دوو بەشی ماتریالی و بەشی نادیار پێکهاتبێ، مانای ژیان و تێگەیشتن لە ژیان بەرینتردەنوێنێ و ئه‌م پرسیاره بێ وڵام ده‌مێنێته‌وه، که ژیانی زینده‌وه‌رانی جگه له مرۆڤ که ماتریالییه، به چ مانایە؟ ئەوان کە بە تێگەیشتنی مرۆڤ، لایەنی “سۆبیەکت”، بیرکردنەوە، تێگەیشتن و زمانی پێوەندی وەک مرۆڤیان نییە!
ژیان چییە؟
ژیان وەک پرۆسەیەکی ئۆرگانیک و ماتریالی باس دەکرێ کە دەستپێک و کۆتایی هەیە. ئەم تێگەیشتنە لە گەڵ تێگەیشتنی ژیان بە ئێنێرژی و پێوەندی مغانتیستی زانیین کە ئەویش هەر لە رێگای بوونی دوو ماتریالەوە باس دەکرێ، یەکتر ناگرنه‌وه و مرۆڤ بەرەو تێگەیشتنی تئۆلۆگی و ئایینباوەرانه ده‌کێشێ، کە ئەمەش دژایەتی و ناکۆکی لە گەڵ سەرجەم زانستەکان و بۆچوونی داروین و بیۆلۆگی پەیدا دەکات.
ژیان چییە؟
ئەوەی نازاندرێ ئەوەیە کە ئایا لە دەرەوی گۆی زەوی لە شۆنێکی تر ژیان بوونی هەیە؟ گەر وڵامی ئەم پرسیارە بەڵێ بێ کە دەتوانێ بەڵێ بێ، ئه‌م پرسیاره دێته پێش که لەو شۆێنانه ژیان چۆنە؟ ئایا نەوعی ئینسان لەو شوێنانە بوونی هەیە؟ گەر وڵام بەڵێ بێ، کە دەتوانێ وابێ، مرۆڤی ئەوێ، زیندەوەرانی ئەوێ چۆن دەژین و خۆیان چۆن پێناسە دەکەن؟ ژیان لای ئەوان چییە و گەر پرسیاری وا و لەو چەشنە بۆیان بێتە پێش، وڵامیان چییە؟ ئایا ئەوان هەر هەمان تاقیکردنەوەی مرۆڤی سەر گۆی زەویان هەبووە و هه‌یه، یان لای ئه‌وان ژیان به چه‌شنێکه که که‌س بیر لهو پرسیاره ناکاته‌وه. ئایا ئەوان ئەو گرفت و مەسەلانەیان نییە کە مرۆڤ بۆخۆیان و بۆ یەکتر و بۆ سەرجەم زیندەوەران و سروشت و ژینگە سازیان کردووە؟
ژیان چییە؟
ژیان ڕیزێک دەرکەوتنە لە کاتێکی دیارییکراودا. ئەم دەرکەوتنانە لە ڕواڵەتێکی فیزیکیدا خۆ نیشان دەدەن و جیاواز دەنوێنن و دەرکەوتن و بوونی جیاواز، ڕەنگدانەوەی بۆچوون لە سەر ژیانە، بۆچوون بە پێی تاک جیاواز دەنوێنێ.
ژیان چییە؟
لە لایەنی بیۆلۆگی و بە پێی پێشکەوتنەکانی زانست، دەزاندرێ ژیانی مرۆڤ و گیانداران پرۆسەیە. لەم پرۆسەیەدا ژیان و نەمان یەک پرۆگرامی لە یەک گرێدراوە و نەمان و ژیان هاوکات یەک بەرنامە و پرۆگرامی یەک پرۆسەیە لە کاتێکی داخراودا.
ژیان چییە؟
ژیان ئەوەیە کە هەر کەس بۆخۆی تاقی دەکاتەوە. ئەو چرکانەیە کە چێژ یان ئازار دەبەخشن. ئەو چرکانەیە کە هی خۆتە یان هی خۆت نییە. ئەو چرکانەیە کە بۆخۆی تێدەپەڕێ یان خۆت ئاگالەخۆ و ئاگابەخۆ بۆ مەبەست و بێ مەبەست تێیدەپەڕێنی. ئەو چرکانەیە کە هەیە و نییە. ژیان له هه‌مان کات ژیانی به ته‌نیای داپچڕاو له ئینسان، سروشت، کائینات، زینده‌وه‌ران نییه. ژیانی به تاکی دوور له‌وانه بوونی نییه.
ژیان چییه؟
ژیان ئەو پرۆسەیه لە کاته داخراوەکاندا، لە ئازادی یان لە ئازادنەبووندا تێدەپەڕێ. ژیان ئه‌و چرکه جیاوازانه‌ی ژینا بوو که دژ به تێگه‌یشتنی هه‌زاره‌کان له مه‌ڕ ژن و ژیان خوڵقاندی و تێڕوانینێکی نوێی له” ژن ژیان ” دا به‌ده‌سته‌وه. تێروانینیک که ده‌توانێ جیاواز له تێڕوانیینه‌کانی مرۆڤ سه‌باره‌ت به ژن، پیاو، ژیان، ئازادی بێ که تا ئێستا هه‌یبووه.
هاتن لە ئیرادەی مرۆڤ خۆیدا نییە، ژیان و چۆنیه‌تی ژیان لە ئیرادەی مرۆڤ خۆیدایه، ئیراده‌ی مرۆڤ بۆ ژیان هه‌ر ئه‌و ئیراده‌یه که له ژیان، ژینا و ڕاپه‌ڕینی ژینا و ژیناکاندا ده‌بیندرێ. ئیراده‌ی گۆڕین، گۆڕینی تێگه‌یشتنی مرۆڤ به‌رانبه‌ر به ژن، پیاو، ژیان. گۆڕینی تێگه‌یشتنی هه‌زاره‌کان که ئازادی و ماف، به‌شی هه‌موو که‌س و هه‌ر که‌س نه‌بوو.
برایم فەڕشی
پاییزی 2022
