ماركسی نوێ

ماركس لەگەڵ سۆسیالیستەكانی پێش خۆی ‌و سۆسیالیستانی هاوسەردەمی خۆی جیاوازی بنەڕەتی هەبوو، بەو بڕوایەی كە لای ئەو سۆسیالیزم تەنیا بە ویست ‌و خواست نابێ، چ ئەم ویستە هەڵبژاردنی ئازادانەی سۆسیالیزم بێت، یان بە زۆر ‌و سەپاندن بێت، بۆیە سۆسیالیزم لە لای ماركس لە قۆناغی گونجاوی مێژوودا دێتەدی. بڕواكانی ماركس بەشێوەیەك بوو كە لەیەك كاتدا هەم فەلسەفەی مێژوو بوو، هەم زانستی كۆمەڵایەتی، ‌و هەم پەیڕەوی رێنمایی شۆڕش بوو. وەكو بیرمەندێك زۆرترین ئارەزوو ‌و ئامادەیی ماركس بۆ داهێنانی مەكتەبێكی بیریاری نەبوو، بەڵكو یەكەمجار رەخنەكارێكی پەیگیر، كۆكەرەوەیەكی شارەزا، ‌و ڕامانكارێكی بەتوانا بوو. ماركس لە قۆناغی یەكەمی بیركردنەوەیدا، ئەو سەردەمەی كە فەلسەفەی مێژووی كردە رێبازی خۆی، زیاتر قەرزاری هیگڵ بوو، لە سەردەمەكانی دواتریشدا لە بوارەكانی ئەندێشەی كۆمەڵناسی ‌و ئابووری و سیاسەتی شۆڕشگێرانەی قەرزاری كۆمەڵێك لە نووسەران و بیرمەندان بوو.

((مێشكی بەتوانا، كاریگەر، واقیع بین ‌و باڵاتر لە هەستیاری هەبوو، بێدادی زوو ئاشكرا دەكرد، خەیاڵی نەبوو، لە هەژان ‌و هەڵكشان ‌و داكشانی هەستیاریی روناكبیران بەو ڕادەیە بێزار بوو كە لە دەبەنگی ‌و خۆبەگەورەزانین ‌و شانازی بۆرژوازی نەیار بوو. بەبڕوای ئەو روناكبیران زۆربەی كاتەكان بێ ئامانج چەنەحانێ ئەكەن، لە واقعیەت دوور ئەكەونەوە، ‌و راستگۆ ‌و ریاكارانیشیان بەهەمان ئەندازە ئازاربەخش بوون. بۆرژوازیش لە هەمان كاتدا هەم فریوكار ‌و هەم خودفریون، هەڵپە ‌و تەماعی ماڵ ‌و مەقام چاویانی كوێر كردووە لەبەرامبەر تایبەتمەندییە گرنگەكانی كۆمەڵایەتی سەردەم)). ئەم وەسفانە وتەكانی ئایزایا بەرلین فەیلەسوف ‌و بیرمەندی ناوداری بەریتانیا، كە خۆی هەرگیز پەیڕەوی لە ماركس نەكردووە، بەڵام لە كتێبە گرنگەكەی (كارل ماركس، ژیان ‌و ژینگە) باسی ژیان ‌و لێكۆڵینەوەی ماركس ئەكات.

 سەرەتای دەستپێك ‌و بەدیهێنانی رێبازی تایبەتمەندی خۆی بە دابڕان ‌و دووركەوتنەوە بوو لە ((هیگڵیە لاوەكان)) كە دەیانویست لە بیروباوەڕەكانی هیگڵ، رێبازی نوێ ‌و شۆڕشگێرانە بەدەستبهێنن، بەڵام ماركس گەیشتە ئەو باوەڕەی كە رێبازەكەی ئەوان هەم بیرتەسك ‌و هەم كۆنەپەرستانە بوو. لە هەردوو كتێبی (خانەوادەی پیرۆز) 1845 ‌و (ئایدیۆلۆژیای ئەڵمانی) 1845-1846 ماركس هەردوو كەسی هیگلانی لاو (برۆنۆ باوێر) ‌و (ماكس شتیرنەر) ی رەخنە كرد، هەرچەندە ئەوان پەیڕەوی نەریتی مەسیحیان رەت دەكردەوە، بەڵام ماركس هەڵوێستی ئایدیاڵی ‌و ئازادی رۆحانی ئەوانی گاڵتە پێدەهات. لانیكەم فۆیرباخ رێبازەكەی بە دروستی خستە ڕوو ئەوەی رۆشن كردەوە كە مرۆڤ سەرچاوەی هۆشیارییە، نەك بەرهەمەكەی بێت ((مرۆڤ دینی دروست كردووە، نەك دین مرۆڤی دروست كردبێ)) فویرباخ ئەوەشی خستە ڕوو كە بیروباوەڕی هیگڵی دەبێت پێچەوانەوە بكرێتەوە واتە ((رەخنەی ئاسمان بگۆڕین بە رەخنەی زەمین، رەخنەی ئایین بكەین بە رەخنەی قانون، ‌و رەخنەی ئیلاهیات بگۆڕین بە رەخنەی سیاسەت)).

ئەم ڕستانەیەكەمین هەنگاوەكانی ماركس بوون بۆ هێنانەدی ‌و پەیڕەوی رێبازێك كە هەم رەخنەیە لە ئاسمان ‌و دین، هەم هەڵوێستی شۆڕشگێرانە ‌و گۆڕانكارییە بەرامبەر بە دەسەڵات ‌و یاسای مۆدێرن، هەم شیكردنەوە ‌و ئاشكراكردنی ماهیەتی چەوسێنەرانە ‌و زۆردارانەی مۆدێرنیزم ‌و دەوڵەتی مۆدێرن ‌و نەتەوە ‌و سەرمایەدارییە ‌و پێش هەمووشیان ناسین ‌و ناساندنی مرۆڤی نامۆ ‌و لەخۆبێگانەیە بۆ بەدەستهێنانەوەی مرۆڤایەتی ‌و ئازادی ‌و ماف ‌و رێز ‌و شایستەیی.

بۆ بەرهەم هێنانی ئەم ئاڵۆگۆڕانە دەبێت هەلومەرجی كۆمەڵایەتی ‌و ئابووری بكەوێتە بەر ناسین ‌و رەخنە، واتە رەخنەگرتنی ئەو هەلومەرجانەی كە بەبڕوای ماركس، هیگڵ ‌و هیگڵیەكان تەنیا ویستویانە عەقڵانی بكەن یان بیگۆڕن. هیگڵ لە بواری نامۆبووندا بێگانەبوونی خودای لە خۆی باس دەكرد، بەڵام ماركس بێگانەبوونی مرۆڤی لە مرۆڤبوونی راستەقینە یان خۆیبوونی مرۆڤی باسكرد ‌و لە نووسینەكانی سەرەتایدا باسی دەكردن: ((بێگانەبوونی مرۆڤ بەگشتی ‌و كرێكار بەتایبەتی لە بەرهەمی دروستكراوی خۆی، نە تەنیا بەو مانایە دەبێكە كارەكەی كراوەتە بكەر ‌و خۆی كراوەتە بەركار، یان بەرهەمی كارەكەی دەچێتە دەرەوەی خۆی ‌و تەحەكومی پێوە دەكات، بەڵكو بەو مانایەشە كە كار لە مرۆڤ بێگانە دەكرێت ‌و سەربەخۆ ‌و لە دەرەوەی خودی مرۆڤ بە شێوەی دەسەڵاتێكی سەربەخۆ ‌و نامۆ ژیانی كرێكار كۆنترۆڵ دەكات.ئەو ژیانەی كە دەیدا بە كرێكار دەبێتە هێزێكی نەیاری بێگانە ‌و لە بەرامبەریدا دەوەستێ. كرێكار چونكە ناچارە لەژێر دەستی خەڵكی دیكەدا كار بكات، ئەو كارەش ژیانی بەئازار ‌و پەرێشانی بۆ دەهێنێ، بۆیە ناتوانێ بە پێگەی پرۆمیسۆسی (پەیام هێنەر ‌و رزگاركەر) داهێنانی خۆی ‌و سەربەخۆیی بگات، كە ماركس ئەو توانا ‌و شایستەییەی لە مرۆڤدا دەبینی.(2) ل. 461 .

لەدوای رۆشنكردنەوەی ماهیەتی دین ‌و دەوڵەت ‌و بەئاشكراكردنی پرسی نامۆیی ‌و بێگانەبوونی مرۆڤ نەك تەنیا بەرامبەر دین ‌و دەوڵەت ‌و كۆمەڵ، بەڵكو بێگانەبوونی مرۆڤ لە خۆی. بێگومان ئەم پرسە یەكەم پرسی گرنگ ‌و كاریگەری ماركسە لە فەلسەفەی سیاسی ‌و مرۆییدا، هەروەكو چۆن لەم پرسەدا ماركس وەكو هیومانیستێكی گەورە ‌و شارەزا بنەماكانی لەخۆبێگانەبوونی مرۆڤی باس ‌و لێكۆڵینەوە كردووە. لێرەوە ماركس بەو ئەنجامە دەگات كە هەوڵی هیگڵ بۆ جیاوازی نێوان دەوڵەت ‌و كۆمەڵی مەدەنی ‌و وتنی ئەوەی كە ویستی گشتی ‌و تایبەتی دەتوانن لە دەوڵەتدا یەكبگرن ‌و كۆمەڵی مەدەنیش دەست لێنەدراو بێت، یان سەربەخۆ بێت. بێگومان ئەم بیرۆكەیە كرۆكی فەلسەفەی دەوڵەتی مۆدێرنە لەلای هیگڵ، بەڵام ماركس دەیوت كە ئەمە تەنیا هەوڵێكە بۆ دەربازبوون لە لۆجیكی ناچاریی دیالەكتیك، كە هیگڵ خۆی یەكێكە لە مامۆستا ‌و بیرمەندانی شارەزای دیالەكتیك، و خودی ماركسیش دیالەكتیكی لە نووسینەكانی هیگڵەوە ناسیوە. ئابووری سیاسی كۆمەڵی مەدەنی بە وردی هەمان بابەت كە هیگڵ هەوڵیداوە بە وردی لێی بكۆڵێتەوە دەبێت پەیگیرانە رەخنەی بكەین ‌و ناكۆكی ‌و دژایەتی نێوان خێری گشتی ‌و بەرژەوەندیی تایبەتی كەسانی خاوەندار بەو شێوەیە بخرێتە ڕوو كە لەڕاستیدا هەیە، نەك بەشێوەی هیگڵ كە دەوڵەت مەیدانی یەكانگیربوونی خێری گشتی ‌و بەرژەوەندیی تایبەتیە ‌و ئەمەش لە كۆمەڵی مەدەنیدا بەدەست دێت! لەم پرسەدا بە شیكردنەوەی خۆی دەربارەی كۆمەڵی مەدەنی ‌و دەوڵەتی مۆدێرنی (شێوەی بیركردنەوەی هیگڵی)  دەنووسێ: لەبەرئەوەی كرێكاران ‌و هەژاران بەشێوەیەكی بەهێز لە كۆمەڵی مەدەنی سڕاونەتەوە، یان دەركراون، بۆیە ئەوان ئەو چینەن كە زۆرترین قازانجیان دەبێت لە گۆڕینی ئەم دەوڵەت و كۆمەڵەدا. ماركس هێنادی ئایدیۆلۆژیایەكی بۆ ئەم چینە كردە كاری پەیگیری خۆی، كە ئەو بیروباوەڕە هەم توانای زانستی ‌و هەم زانستی كۆمەلایەتی ‌و سیاسیشی هەبێت. ئەو بڕوای هێنایە سەرئەوەی كە ئەگەر پرۆلیتاریا بڕوا بەوئایدیۆلۆژی ‌و سیاسەتە بهێنێ، بێگومان دەتوانێ متمانەی خۆی پەیدا بكاتەوە ‌و شۆڕشی سەركەوتوو بسازێنێ ‌و بەشێوەی گونجاو لەبەرامبەر فریوەكانی راگەیاندنی بۆرژوازی و دڵەراوكێی بەشداربوون ‌و نەبوون لە شۆڕشە ناساز و ناپوختەكاندا بەرەنگاری بكات.

بەڵام ئاگایی ‌و هۆشیاری بە تەنیا ناتوانن زەمانەتی سەركەوتنی پرۆلیتاریا یان گەیشتن بە سۆسیالیزم بن، هۆشیاری پرۆلیتاریا دەبێت لەگەڵ چالاكی شۆڕشگێرانەدا یان (پراكسیس) بەهێز بكرێ. لەم كار ‌و چالاكیەدا كە پرۆلیتاریا پەروەردە دەكرێت بۆ ئەوەی نەخشی مێژوویی خۆی ببینێ ‌و سەرئەنجام (نەفی نەفی) دیالەكتیكی بەڕاستی پیادە بكات. كاری لە خۆبێگانەكراو، كە خۆی نەفیكردنی یان نكۆڵیە لە توانا شاراوەكانی مرۆڤ، بە شۆڕش پرۆلیتاریا دەتوانێ نەفی ئەو نەفیە مەیسەر بكرێ. لە هاودڵی ‌و پەیگیری لەگەڵ ئامانجی شۆڕشگێرانە(شۆڕش بە مانای گۆڕینی كۆمەڵ ‌و دەوڵەت بەرەو ئازادی ‌و یەكسانی، نەك كار ‌و چالاكی توندوتیژ ‌و تۆڵەسەندنەوە)، پرۆلیتاریا ((سەرەتای بەدەستهێنانەوەی مرۆڤایەتی لە دەستچووی وەكو بونەوەرێكی كۆمەڵایەتی یان مرۆیی راستەقینە)) فەراهەم دەكات. بەدەستهێنانەوەی تەواو ‌و هۆشیارانە كە هەموو بەهرەی پێشڕەوییەكانی پێشووی خۆی بەدەست دەهێنێتەوە. كۆمۆنیزم ناتوانێ نوێنەری شێوەی كۆتایی رزگاری بێت، چونكە هێشتا لەبیركردنەوە ‌و خەریك بوونە بەبەرهەم هێنان و خاوەندارێتی نێگەتیف. ئازادی ڕەسەن یان مرۆڤایەتی، بەپێی وەسفی ماركس، تەنیا كاتێك دێتەدی كە كار ‌و چالاكیەكانی ژیان چیدی لەژێر فشار ‌و كۆت ‌و بەندی نیاز ‌و پێویستی بەرهەم هێنان ‌و سنوورداربوونی نیازەكان ‌وفشارەكانی خاوەندارێتی نەبێت!

لە ساڵی 1847 لەسەر داوای (یەكێتی كۆمۆنیستەكان)) ماركس ‌و ئەنگلز ((مانیڤێسشتی حزبی كۆمۆنیست)) یان نووسی كە لە ساڵی 1848 بڵاو كراوەیە كە دیدگاكانی خۆیان دەربارەی بنەما سەرەكیەكانی سۆسیالیزمی ((زانستی)) بە رۆشنی ‌و ئازایانە بڵاو كردەوە. لەم مانیفێستەدا بۆ یەكەمجار باسی حەتمیەتی گۆڕانكاری ئابووری سەرمایەداری بەرەو سۆسیالیزم كراوە، كە لەفەرهەنگی سیاسی ‌و ئابووریدا بە ((دیترمینیزمی ئابووری)) ناسراوە. لەم كتێبەدا نووسیویانە: هەلومەرجی مادی ‌و ئابووری بەشێوەی سەرەكی شێوازی رەفتار ‌و بیركردنەوە دیاری دەكەن. گۆڕانكاری ئابووری دەبێتە زەمینە ‌و هۆكاری هەموو گۆڕانكارییەكانی دیكە لەنێوان بەرهەم هێنەران، كە هەمیشە دوو چینی ناكۆك ‌و دژ ‌و ئاشتی نەخواز دەهێنێتەدی. نكۆڵی ‌و بەرگری چینی دەسەڵاتدار لە تەسلیمی حكومەت، نەیاران وادار بە بەرپاكردنی شۆڕشی توندوتیژ دەكات. گۆڕانكاری پێویست ‌و بەردەوام ناچارییە، چونكە حوكمی مێژوو دەكات ‌و دەبێتە یاسای خواستاری پێویستی ‌و نیازی گۆڕانكاری ئابووری. لەژێر سایەی سازمان ‌ودەسەڵاتی سەرمایەداریدا، رەوتی بەرهەم هێنان بەشێوەیەك یەكدەگرێت و ئەو رەهەندانەش پەیدا دەكات كە لەوێدا خودی سەرمایەداریش وەكو سیستەمی خاوەندارێتی تایبەت بەرەو رەخنە و لاوازی دەچێت و دەبێتە ((زنجیر)) لە پێ و دەستی گەشەكردن ‌و بەردەوامی. كەسب ‌و كاری بچووك لەلایەن مۆنۆپۆڵە گەورەكان لەناودەبرێن یان شكستیان پێدێت، كۆمەڵ هەرچی زیاتر دابەش دەبێت بۆ دوو چینی سەرەكی: بۆرژوازی، كە تەواوی سەرمایە لەدەستی ئەواندا كۆ دەبێتەوە، ‌و پرۆلیتاریا، ئەو كرێكارانەی كە تەنیا هێزی كاریان دەفرۆشن. دژایەتی نێوان سەرمایەداری ‌و هێزەكانی بەرهەم هێنان-هێزی كار ‌و تەكنیك ‌و تواناكان – ئەو قەیرانانە دەهێننەدی كە هەموو رۆژێك قوڵتر دەبنەوە. هۆشیاری چینایەتی پرۆلیتاریا، لەگەڵ هەر هەنگاوێكی پێشكەوتنی سەرمایەداری ‌و بەكۆبوونەوەی كرێكاران لە كارخانە گەورەكان ‌و لەگەڵ خراپ و خراپتربوونی هەلومەرجی ژیانیان، بەهێزتر دەبێت. سەرئەنجام،چینی كرێكار، بە رابەرایەتی كۆمۆنیستەكان، كە پێشڕەوترین توخمی پرۆلیتاریان، لە كاردانەوەیان بەرامبەر بە سەرمایەداری بەرەو ئەو ڕستە كۆتاییەی مانیفێست بەرەو راپەرین ‌و شۆڕش دەچن: ((پرۆلیتاریا شتێك لەدەست نادەن، جگە لە زنجیرەكانیان نەبێ، ‌و لەبەرامبەردا جیهانی نوێ بەدەست ئەهێنن. كرێكارانی جیهان، یەكگرن!))(4).

ماركس لە زۆربەی نووسینەكانی دواییدا، بەتایبەتی لە سەرمایە 1867-1880 كە لە سەردەمی مەرگیشدا تەواوی نەكردبوو، هەوڵیداوە بە تەواوی ئەوە رۆشن بكاتەوە سەرمایەداری چۆن پەیدا بووە، بۆچی دەبێت لەنێو بچێت، بەشێوەی پارادۆكسی-‌و دیالەكتیكی-لە ئەنجامی كار ‌و سەركەوتنەكانی دەبێت لەناوببرێت. هەر لەم راستایەشدا بەپێی بڕواكانی ماركس بێت، كار تاكانەترین سەرچاوەی بەهاكانە، بەڵام سەرمایە نوێنەری كۆبوونەوە ‌و كەڵەكەبوونی كاری تایبەتی ‌و تاكەكەسی نیە. ((یەكەمینكۆبوونەوە ‌و كەڵەكەبوونی سەرمایە)) لە ئەنجامی داگیركردن ‌و زەوتكردنی بە زۆری سەرچاوەكانی ژیانە. هەرچەند سەرمایە هیچ بەهایەك داهێنان ناكات، بەڵام خاوەنی سەرمایەبوون بەشێوەی خاوەندارێتی هۆكارەكانی بەرهەم هێنان بوو، واتە بوونی توانای زیاترە بۆ سوودوەرگرتن لە كاری كەسانی دیكە. قازانج نوێنەری ((زێدە بەهایە)) كە سەرمایەدارانی چەوسێنەر لە كرێكاران وەریدەگرن، چونكە تەنیا هێندە كرێ بە كرێكار ئەدەن كە پێی بژین ‌و هەرچی لەوە زیاتر بێت، سەرمایەداران دەیبەن بۆ خۆیان، بۆچی؟ چونكە بەپێی لۆجیك ‌و دەسەڵاتی سەرمایەداری ‌و دەوڵەتی مۆدێرن بێت، ئەوان خاوەنی هۆكارەكانی بەرهەم هێنان و سەرمایەن. سەرمایەداری ‌و دەوڵەتی مۆدێرن هەتا بتوانن بەهای هێزی كار لە نزمترین ئاستا ڕادەگرن، یان هیچ نەبێت لەوێدا دەیهێڵنەوە كە كرێی كار بەشی ژیانێكی ئاسایی كرێكاران بكات.

سەركوت و شكستی شۆڕشەكانی 1848-1849 مایەی غەم ‌و نیگەرانی ماركس ‌و ئەنگلس بوو، بەڵام ئەوانی بێ هیوا ‌و سەرگەردان نەكرد. بەشی سەرەكی وزەی فكری مەزنی ئەوان لە ساڵانی دوای ئەم شۆڕشانەی ئوروپا بوو، كە لەمێژوودا بە بەهاری شۆڕشەكان یان شۆڕشە رۆمانسیەكان ناو دەبرێن. شكستی ئەم شۆڕشە بەهارانە وای لە ماركس كرد كە هۆكار ‌و زەمینەی شكست ‌و لێكۆڵینەوەی تاكتیك  و ستراتیژەكانی شۆڕش بخەنە بەرباس ‌و لێكۆڵینەوەی خۆیان ‌و سەرئەنجام تیۆری تایبەتی خۆیان، جیا لە تیۆری شۆڕشی رۆشنگەرەكانی فەرەنسا ‌و ئوروپا، ساز بدەن. ماركس ‌و ئەنگلز دەیانوت كە راپەڕین ‌و سیاسەت ‌و كاری شۆڕشگێرانە بەرهەمی نابێت، مەگەر هەلومەرجی گونجاو ئامادە بێت ‌و هۆشیاری كرێكاران بە ئاكام بگات. ئەوان نەیار بوون لەگەڵ هەوڵی پەراكەندە ‌و لەناكاوی وەكو تیرۆر ‌و كۆدیتا ‌و ئاكسیۆنە توندوتیژ ‌و خۆنوێنەرەكان، وەكو ئەو كۆدیتایەی كە ئۆگست بلانكێ لە 1848 سازی كردبوو. ئەوان هەرچەندە دەیانزانی ‌و دەیانوت كە شۆڕش ‌و گۆڕانكاری سۆسیالیستی پێویستی بە هەلومەرجی جیهانی لەبارە، بەڵام ئەوەشیان پەسەند كرد كە ستراتیژ ‌و تاكتیكەكان پابەندی رەوش ‌و هەلومەرجی هەر وڵاتێكە جیا لەوانی تر. لە بەریتانیا بە تەواوی ئەوەیان بە گونجاو دەزانی كە بۆ بەرەو هێنانەدی ‌و پێشكەوتنی سۆسیالیزم، كرێكاران ‌و سۆسیالیستەكان دەتوانن لە سنووری ئازادی ‌و پەرلەماندا كار بكەن. لەلایەكی دیكەوە لایەنگریان لە كاری شۆڕشگێرانە ‌و مانگرتن ‌و خۆپیشاندان دەكرد لەو وڵاتانەی كە ئازادی ‌و پارلەمان ‌و فرەیی سیاسیان قەدەغە ‌و سەركوت دەكرد، ‌و لەلای سێیەمیشەوە لە روسیای دواكەتوو ئەو ئەگەرەیان پەسەند ئەكرد كە یەكسەر لە پۆپۆلیزمی جوتیارییەوە بەرەو سۆسیالیزمی پیشەسازی هەنگاو بنرێت، و چاوەڕوانی دروست بوونی سەرمایەداری نەبین.(5).

بەشداری ماركس ‌و ئەنگلس لە دامەزراندنی ((یەكێتی جیهانی كرێكاران)) 1864 كە لە مێژووی چەپ ‌و سۆسیالیزمدا بە (نێونەتەوەیی یەكەم) ناسراوە بەو ئومێدە بوو كە بتوانن بیروڕا ‌و تیۆرەكانی خۆیان بكەنە بنەمای تیۆری بزاڤی كرێكاری ‌و سۆسیالیستی. ماركس بەناوی نێونەتەوەیی یەكەم داكۆكی كرد لە شۆڕشی (كۆمۆنی پاریس) 1871، ئەگەرچی دەیزانی كە ئەم راپەڕینە لەناكاو بووە ‌و هێشتا كاتی نەهاتووە ‌و بۆ ئەم مەبەستە كرێكاران پێویستیان بە هۆشیاری ‌و حزبی سۆسیالیستی هەیە و دەبێت لەجیاتی پارلەمانی بۆرژوازی ‌و دیموكراتی نوێنەرایەتی، (دیكتاتۆری پرۆلیتاریا) بۆ رێبەرایەتی و رێنمایی شۆڕش بۆ هێنانەدی سۆسیالیزم سوودی لێ وەربگرین.(5).

هەندێك ئەڵێن ئۆگست بلانكێ یەكەم كەس بووە كە زاراوەی (دیكتاتۆری پرۆلیتاریا) ی بەكارهێناوە ‌و هەندێكی دیكە ئەڵێن ماركس یەكەم كەس بووە. هەرچەندە هەردووكیان مەبەستیان لەم زاراوەیە دەسەڵات ‌و حكومەتی كرێكارییە، بەڵام رەوش ‌و تاكتیك ‌و ستراتیژیان بە تەواوی جیاواز بووە، تەنیا لەیەك شتا هاوبەش بوون، كە ئەویش وشەیەكی هەڵەی (دیكتاتۆری) یان بۆ باس ‌و وەسفی دەسەڵاتی كرێكاری بەكارهێناوە، كە ئەوساو ئێستاش نادروست و ناپەسەندە. دەبوایە ماركس بەپێی تەرتیبی لۆجیكی بیرمەندی ‌و بیروباوەڕ ‌و هۆشیاری فەلسەفی ‌و ئاگاییە سیاسیەكەی بوایە، حكومەتی كۆمۆنی پاریسی بەرەو (سۆسیالیزمی كرێكاری) رێنمایی بكردایە، وەكو ئەڵتەرناتیڤێكی باشتر لە (دیموكراسی پارلەمانی). ئەم روانگە پێچەوانەیەی كە نزیكترە لە بیروباوەڕی ئۆگست بلانكێ (واتە گرتنەبەری رێبازی سیاسی كۆدیتا ‌و پیلان و توندوتیژی چەكداری) دواتر لەلایەن لینین تیۆرسازی كرا ‌و پەیڕەوكارانیشی بۆ ماوەی 80 ساڵ بەكاریان هێنا.

 لە كاتی مەرگی ماركسدا 1883، سۆسیالیزم هێشتا بزوتنەوەیەكی سیاسی پەراوێز، پەراكەندە ‌و بێهێز ‌و بێ دیسپلین بوو، بەڵام وەكو تیۆر ‌و ئامانجی فكری سۆسیالیزم لە سەرانسەری ئوروپادا بڵاو و جێكەوتوو بوو، لە وڵاتانی دیكەش پەیڕەوكارانیان هەبوو. ئەوەی مایەی سەرنج ‌و لایەنگیری بوو لەم بیروباوەڕانە بێگومان لەبەر ئەوە بوو بەشێوەی فكری ‌و فەلسەفی ‌و تیۆرمەندی ماركس دووبارە بیروباوەڕ ‌و ئەندێشەی سۆسیالیستی سۆسیالیستانی پێش خۆی (ئۆین، سان سیمۆن، شارل فۆریە، پرۆدۆن، لویی بلان) ساز ‌و ئامادە كردبوو. لایەنی دووەمی پەسەندكردنی ئەم بیروباوەڕە لەلایەن نەیارانی سیستەمی سەرمایەداری ‌و نووسەران ‌و بیرمەندان ئەوە بوو، كە بێ ئومێدی ئەوان بە دەوڵەتی مۆدێرن و ماف ‌و ئازادییە ڕاگیراو ‌و جێبەجێ نەكراوەكان هەتا دەهات زیاتر ‌و لەبەرامبەریشدا لە هەوڵ ‌و چاوەڕێی بەدیهێنانی سیستەم ‌و دەسەڵاتێكی باشتر و مافدان و ئازادیخوازتردا بوون. هەر ئەمەش وایكرد جگە لە بیرمەندان و نووسەرانی (ماركسیست) یان سۆسیالیست، زۆرێك لە نووسەران ‌و ئەدیبانی دیكەیان بڕوایان بە سۆسیالیزم هێنا، وەكو بەرناردشۆ لە بەریتانیا، ‌و ڤیكتۆر هیگۆ لە فەرانسە، یان نزیك بوون لەو بیروباوەڕە ماتزینی ‌و كافور لە ئیتالیا، جۆن ستیوارت میل لە بەریتانیا.

ماركس لە زمانی ماركسەوە.

((كاتێك ماركس لە ساڵی 1883 كۆچی دوایی كرد، ئەو بیروباوەڕەی كە بەجێی هێشت پوخت ‌و پاك نەبوون، ئەو لە هیچ نووسین ‌و كتێبەكانی بەشێوەی تەواو ‌و رێكخراو بیروباوەڕەكانی كۆنەكردبۆوە. لەوەش زیاتر، بەشی زۆری نووسینەكانی گفتوگۆ ‌و رەخنە ‌و لێكۆڵینەوەیە بەرامبەر بیروباوەڕی كەسانی دیكە، كە ئێستا زۆرێك لەو بیروباوەڕانە كۆن بوون. بەڵام ماركس وەكو زۆربەی بیرمەندانی بلیمەت، تەنیا یەك روخساری نیە، شێوازی جۆراوجۆری كار ‌و نووسین ‌و كتێبەكانی، وتار ‌و نامەكانی كە لە قۆناغە جیاوازەكانی پێگەیشتنی بیروباوەڕ ‌و رێبازەكەی بەدەستمان گەیشتوون، پێمان ئەڵێن ماركس چەند روخسار ‌و رەهەندی هەبووە، كە ناتوانین هیچ كام لە روخسارەكانی بكەینە رێبازی سەرەكی كار ‌و بیركردنەوەكانی، هەروەكو چۆن هیچكام لەو رێبازانەش نابنە میتۆدی شیكردنەوەی رێبازەكانی دیكەی (بێگومان ئەم پرسە پرسی پڕ كێشە ‌و ئاڵۆزی ماركس ‌و ماركسیزمی دوای خۆیەتی).. روخسارە جۆراوجۆرەكانی ماركس بەم شێوەیەن: ماركسی شۆڕشگێر-‌و بەپێی ئەم بنەمایەش نووسین ‌و بیركردنەوەی ئایدیۆلۆجی زۆری هەیە، پرسی شۆڕشی چینی كرێكار ‌و دیكتاتۆری پرۆلیتاریا سەر بەم روخسار ‌و رێبازەن. ماركسی ئابووری ناس- بەو پێیەش نووسین ‌و لێكۆڵینەوەی ئابووری بەهێز ‌و سەنگین بۆ ناسین ‌و شیكردنەوەی سیستەمی سەرمایەداری ‌و چەوسانەوەی چینایەتی، كە هەتا ئێستا لەم بوارەدا ماركس بنەمای راست ‌و دروستی خستۆتە ڕوو. ماركسی مێژوونووس ‌و لێكۆڵیاری مێژوویی- كە لە هەموو مێَژووناسەكانی دیكە كەمتر گرنگی ‌و شایستەیی پێدراوە، هەروەها ماركسی فەیلەسوفی سیاسی ‌و مێژوو، كۆمەڵناسی سیاسی، ‌و سەرئەنجام ماركسی لاو وەكو كەسایەتیەكی مرۆڤدۆست و زانای ئەخلاق، و هەروەها لێكۆڵیاری گرنگی فەلسەفی ‌و سیاسی ‌و ئابووری و كۆمەڵایەتی دەربارەی یەكێك لە پرسە گرنگەكانی كۆمەڵی مۆدێرن، كە ئەویش پرسی نامۆیی ‌و لەخۆبێگانەبوونی مرۆڤی مۆدێرنە لە سەردەمی سەرمایەداری ‌و دەوڵەتی مۆدێرن)) (6)

لەراستیدا تەنیا یەك ماركس بوونی نیە، هەر كەسێكی لێكۆڵیاری بیر ‌و زانست ئەتوانێ ماركسی دڵخوازی خۆی لە نووسین ‌و كتێبەكانیدا بدۆزێتەوە. ماركسی شۆڕشگێر ‌و ئایدیۆلۆجیست، لە كتێبەكانی مانیفێستی پارتی كۆمۆنیست، هەژدەی برۆمێر ‌و جەنگی ناوخۆی فەرەنسا ‌و هەندێك لە بەشەكانی سەرمایە دەتوانین بناسین. ماركسی ئابووری ناس ‌و لێكۆڵیاری ئابووری سەرمایەداری، لە كتێبەكانی سەرمایە، بەشدارییەك لە رەخنەی ئابووری سیاسی 1859، پێشەكیەك بۆ ئابووری سیاسی (گرۆندریسە) پەیدا ئەبێت. ماركسی مێژووناس ‌و لێكۆڵیاری چینایەتی مێژوو ‌و ململانێی چینایەتی مێژوو، لە كتێبەكانی هەژدەی برۆمێر، خەباتی چینایەتی لە فەرەنسا، جەنگی ناوخۆیی فەرەنسا ‌و مانیفێستی كۆمۆنیستا بە زانایی ‌و رۆشنی خۆی دەرئەخات. سەرئەنجام ماركسی زانا ‌و بیرمەندی فەلسەفەی سیاسی ‌و كۆمەڵناسی سیاسی ‌و ماركسی مرۆڤدۆست (هیومانیست) لە نووسین ‌و كتێبەكانی (رەخنەی فەلسەفەی هەق لای هیگڵ)) ، ((دەربارەی مەسەلەی یەهود))، ((ئایدیۆلۆجی ئەڵمانی)) و (دەستنووسەكانی 1844)) یەكێكە لە روخسارە گرنگ ‌و كاریگەرەكانی فكر ‌و فەلسەفە ‌و رۆشنگەری كە هیچكام لە رێبازە ماركسی ‌و نەیارەكانیشی بەپێی پێویست باس ‌و لێكۆڵینەوەیان نەكردووە، یان لە ڕاستیدا نەكراوەتە ناوەرۆكی سیاسی ‌و مرۆیی هیچكام لە رەوتە چەپ ‌و سۆسیالیستەكانی جیهان. سەرئەنجام بۆ ئەوەی خوێنەر ‌و لێكۆڵیاران بیانەوێ بە ڕاست ‌و ڕەوانی ماركس بناسن، بێگومان كەس لە خودی ماركس زیاتر نابێت بكەنە سەرچاوە ‌و كەسیش وەكو ماركس ئەم كارەی ئاسان نەكردووە. بۆیە منیش پوختە ‌و كاكڵەی بیروباوەڕەكانی ماركس لە خودی خۆیەوە وەردەگرم ‌و سەرەتای ئەو كارەش بەوە دەست پێئەكەم كە لە نووسین ‌و كتێبەكانی خۆیەوە ئەم كارە بكەم.

دابڕان لە هیگڵ ‌و هیگڵیە لاوەكان

ماركس لە ساڵی 1837 بوو بە ئە ندامی (یانەی دكتۆران) ی بەرلین ‌و لەوێ لەگەڵ لاوانی هیگڵیدا ئاشنا بوو، بەتایبەتی لەگەڵ برۆنۆ باوێر، مۆزس هس، ‌و ئەرنۆڵد رۆگە دۆستایەتی نزیكی هەبوو. هیگڵیە لاوەكان ئەو لیبرالە نوێخوازانە بوون كە رەخنەیان لە مەسیحیەت هەبوو، ‌و ماركسیش لەمەدا لەگەڵیان هاوڕا بوو. هەر لەو ساڵانەدا بە خوێندنەوەی رەخنەكارانەی فەلسەفەی هیگڵ، ‌و بەتایبەتی بیروڕا سیاسیەكانی یەكێك لە گرنگترین كتێبەكانی نووسی بە ناوی (پێشەكی رەخنەی فەلسەفەی هەقی هیگڵ)) 1843، كە سەرەڕای گرنگیەكەی بەڵام چاپی نەكرد ‌و هەروا مایەوە، هەتا دوای سەدەیەك چاپ ‌و بڵاو كرایەوە. وێرای رەخنەكانی ماركس لە هیگڵ، كە هەندێك جار زۆر توند بوون، بەڵام كاریگەری هیگڵ لەسەر ئەو لە كاریگەری هەموو بیرمەند ‌و فەیلەسوفێكی دیكە زیاتر بوو. رەخنەكانی ماركسی لاو لە هیگڵ، بێگومان لە دوای خوێندنەوەی نووسین ‌و بەرهەمەكانی فیورباخ بوون، هەرچەندە دوو ساڵ دواتر كەوتە رەخنەی بیروباوەڕەكانی فیورباخیش، ئەمەش لە كتێبی (تێزەكان دەربارەی فیورباخ) لە ساڵی 1845. ماركس پێش ئاشنابوون بە بیروباوەڕی فیورباخ بڕوای بە ماتریالیزم هێنابوو، بەڵام نووسینەكانی فیورباخ ئەوی زیاتر دڵنیا كردەوە، ‌و سەرئەنجام بەو ئاكامە گەیشت كە ماتریالیزمی بیر وشك ‌و وەستاوی فیورباخ بەهۆی ئەسیربوونی لە سروشت باوەڕی، ‌و گرنگی نەدانی بە مرۆڤی راستەقینە، كارا ‌و كۆمەڵایەتی، لە بەرەوپێشبردنی ئەندێشە ‌و كاردا رادیكال ‌و بەبەرهەم نیە.(7)

تیۆرە ئازاكانی ماركس لە دژی ئایین، ‌و بەتایبەتی دیدگای لیبرالی ‌و رادیكال ماركسی ناودار كرد. هەر بۆیەش مۆڵەتی مامۆستایی ‌و دەرس وتنەوەیان نەدایە لە زانكۆ. ئەویش ئەم كێشەیەی پێ گرنگ نەبوو، چونكە رۆژنامەوانی لەهەموو كارێك پێ گرنگتر ‌و كاریگەرتر بوو. (( لەم قۆناغەدا ‌و لە رەخنەی فەلسەفی هەقی هیگڵدا ماركس دەڵێت: (( بۆ نەهێشتنی گومان ‌و نارۆشنی خۆم، یەكەمین كارم دیسان خوێندنەوە ‌و لێكۆڵینەوەی رەخنەكارانەی فەلسەفی هەقی هیگڵ بوو… لێكۆڵینەوەكانم منیان بەو ئاكامە گەیاند كە پەیوەندییە یاساییەكان (حقوقی) ‌و شێوە سیاسیەكانی (دەوڵەت) ناتوانن لە ڕێگای خودی ئەم پەیوەندییانە ‌و شێوەكانی یان لە رەهەندەكانی ئەوەی ناویان ناوە ((تەكامولی گشتی)) بیركردنەوەی مرۆڤ تێبگەین، بەڵكو دەبێت لە رەگوریشەی هەلومەرجی مادی ژیاندا بیاندۆزینەوە، كە هیگڵ هەندێك لەوانەی، بە پەیڕەوی لە بیرمەندانی سەدەی هەژدەی بەریتانیا ‌و فەرەنسا لە چوارچێوەی زاراوەی ((كۆمەڵی مەدەنی)) دا داناوە. بەڵام ناسینی ناوەرۆكی كۆمەڵی مەدەنی دەبێت لە ئابووری سیاسیدا بۆی بگەڕێین.

لە روانگەی ماركسەوە، رێگای ئایندە هەر لە سیاسەتدایە، بەڵام سیاسەتێك كە چەمكی ئێستا ‌و باوی پەیوەندی نێوان دەوڵەت ‌و كۆمەڵ دەخاتە ژێر پرسیارەوە. لەم پرسەدا ئامانجی ماركس ئەوەبوو كە بەهۆی ناسین ‌و لێكۆڵینەوەی دامەزراوە سیاسی ‌و واقیعی ‌و بوونەكان، ئەوە بسەلمێنێ كە هەڵوێست ‌و روانگەی هیگڵ بۆ پەیوەندی نێوان بیركردنەوە ‌و واقعیەت هەڵەیە. هیگڵ هەوڵیدا ئەوە بسەلمێنێ كە واقعیەت بریتیە لە دەرخستن ‌و تەكامولی ئایدیا ‌و هەر بۆیەش عەقڵانیە، جیهانی ئیدەئاڵ ‌و جیهانی واقعی لەگەڵ یەك سازش كردووە. ماركس بەپێچەوانەوە، لە ناكۆكی نێوان ئایدیاڵ ‌و واقعیەت لە جیهانی مادیدا باس ‌و لێكۆڵینەوەی كرد ‌و تەواوی دیدگای هیگڵی بە ئایدیالیست ناسی، مەبەستی ماركس ئەوەبوو كە دیدی هیگڵ تەنیا لە چەمكە ئایدیاڵەكاندایە ‌و لەگەڵ هەلومەرجی واقعی ئەزموونی ‌و بابەتی پێچەوانەیە. بەپێی فەلسەفەی سیاسی هیگڵ- كە بەشێكە لە سازشی نێوان فەلسەفە لەگەڵ واقعیەتی مەوجود، كە ئەمەش دەبێتە ماهیەتی كۆنەپارێز ‌و پێشنەكەوتووی- هۆشیاری مرۆڤ خۆی لە دامەزراوە یاسایی، ئایینی، كۆمەڵایەتی ‌و سیاسیەكاندا، بەشێوەی بابەتی دەرئەكەوێت ‌و ئەبنە دیاردە. ئەم دامەزراوانە وا لە رۆح دەكەن كە ئازادی تەواو بەدەست بهێنێ ‌و بەدەستهێنانی ئەم ئازادیەش لەلایەن ئەخلاقی كۆمەڵایەتی دامەزراوەكانی خێزان، كۆمەڵی مەدەنی ‌و دەوڵەت دروست ئەكات. خێزان مرۆڤ بۆ خۆبەڕێوەبردنی ئەخلاقی پەروەردە ئەكات، لەكاتێكدا كۆمەڵ ژیانی ئابووری ‌و پیشەیی ‌و فەرهەنگی رێك دەخات. تەنیا دەوڵەت، واتا باڵاترین رێكخراوی كۆمەڵایەتی، بەواقعیەتی بەرجەستەكراوی ئازادی دەبینێ-كە دەتوانێ مافە تایبەتیەكان ‌و عەقڵی گشتی ‌و جیهانی وەكو قۆناغی كۆتایی تەكامولی رۆحی واقعی ‌و بابەتی بەیەك بگەیەنێ. كێشەی هیگڵ ئەوەیە، ئەو بڕوایە پەسەند ناكات كە مرۆڤ بە سروشتی خۆی بوونەوەرێكی ئازادە و دەوڵەت ئازادییەكەی سنووردار دەكات. هەموو دامەزراوەكانی دەوڵەت واتە، حكومەت بە دەسەڵاتی یاسادانان ‌و جیبەجێ كردن، كە لەلای هیگڵ بەشە جیاوازەكانی دەوڵەتن، بەڵام لەلای ماركس ئەوەیە كە هاوڕایی ‌و تێگەیشتن ‌و پەیوەندی نێوان ئەم دامەزراوانە درۆ ‌و ساختە ‌و فریوە. ئەمەش یەكەمین دەسكەوتی سیاسی ‌و بیریاری بیروباوەڕی ماركسە ‌و كە هەتا ئەمڕۆ بەردەوامە ‌و كاریگەریی هەیە))(8)

دواتر ماركس نیشانی ئەدات كە چۆن هیگڵ خێزان ‌و یاسا ‌و كۆمەڵی مەدەنی بەشێوەی خودی ‌و دەروونی وابەستە بە دەوڵەت ‌و پەیدابوو لە دەوڵەت ئەزانێت ‌و تەنیاش بەم شیكردنەوەیە رازیە. ئەم وابەستەییە لەلایەك پەیوەستە بە ((پێداویستی دەرەكی)) ‌و لەلایەكی دیكە ((ئامانجی خودی یان دەروونی)) خێزان ‌و كۆمەڵی مەدەنی. پێداویستی دەرەكی بەو مانایە دێت (یاساكان)) ‌و ((بەرژەوەندییەكان))ی دەوڵەتە كە وەكو ویستێك دەسەڵات ‌و ئەولەویەتی دەبێت بەسەر ((ویستی)) گشتی ‌و یاساكانی مەدەنی دا. باڵاتربوونی دەوڵەت بەسەر خێزان ‌و كۆمەڵی مەدەنی، وەكو پێداویستیەكی دەرەكی، بەو مانایەیە كە هەردوو دامەزراوەی خێزان ‌و كۆمەڵی مەدەنی لە تەكامول ‌و گەشەی راستەقینەی خۆیان دەبنە یان دەكرێنە قەڵەمڕەوە تایبەتیەكانی دەوڵەت. بۆیە ماركس دەڵێت: لێرەدا هیگڵ ناكۆكیەكی چارەنەكراو دەهێنێتەدی: لەلایەك پێداویستی دەرەكی ‌و لەلایەكی دیكە ئامانجی دەروونی دەخاتە یەكێتیەكی دڵخواز ‌و گشتی دەوڵەت لەگەڵ بەرژەوەندییە تایبەتیەكانی تاكەكان، كە وا پێویست ئەكات ئەركەكانی (ئەوان) سەبارەت بە دەوڵەت ‌و مافی ئەوان لە دەوڵەتدا یەكسان بێت. بەڵام راستیەكەی وا نیە ‌و دەوڵەت وەكو (پێداویستیەكی دەرەكی) هەمیشە لەگەڵ ((ئامانجی خودی)) تاكەكان لە ناكۆكی ‌و ململانێدایە ‌و هەموو شێوازەكانی دەسەڵات ‌و دەوڵەت بە شاهانە، دیكتاتۆری، دیموكراتی ‌و تەنانەت سۆسیالیستیش هەر لەم ناكۆكی ‌و ململانێیەدا دەبن، كە سەردەمێك بۆ سەردەمێكی دیكە، وڵاتێك بۆ وڵاتانی دیكە، توندی ‌و سستی ئەم ناكۆكی ‌و ململانێیە هەر بەردەوام دەبێت. ئاڕاستە ‌و ئامانجی ماركس بەرەو پێشكەوتن ‌و سەركەوتنی ((ئامانجی خودی)) مرۆڤایەتیە بەسەر ((پێداویستی دەرەكی)) ‌و دەوڵەتدا.

مەسەلەی ئایین

لە یەكەم ژمارەی ساڵنامەی ئەڵمانی- فەرەنسی لە كۆتایی مانگی فبرایەری 1844 ماركس سەرەڕای گوتارێك بەناوی (هەنگاوێك  بۆ رەخنەی فەلسەفەی هەقی هیگل-پێشەكی)، گوتارێكی دیكەی بەناوی (دەربارەی مەسەلەی یەهوود) نووسی، كە لێكۆڵینەوەیەكی رەخنەگرانەی پێشمەرجەكانی ((مافەكانی مرۆڤ، یان ((مافی سروشتی مرۆڤ)) دەخاتە ڕوو، كە مرۆڤ لە ماهیەتی خۆیدا بوونەوەرێكی خۆپەرست نیە ‌و خۆپەرستی مرۆڤی بۆرژوا بەرهەمی رەوتەكانی مێژووە. دیدگای ماركس بەپێچەوانەی هیگڵ ‌و هیگڵیە لاوەكان لەناوبردنی كەلێنی نێوان كۆمەڵی مەدەنی ‌و دەوڵەتە. لێرەدا ماركس ئەوەشی خستە ڕوو: دەبێت كۆمەڵگایەك دروست بكرێت كە ناكۆكی ‌و دژایەتی نێوان تاك ‌و كۆمەڵ لەناو ببرێت ‌و مرۆڤ وەكو تاكێك لە مرۆڤایەتی رەفتار بكات ‌و لە كۆمەڵگاش ئەبێت بنەماكانی سوودی گشتی ‌و كۆمەڵایەتی بەسەر خۆپەرستی تاك ‌و دژایەتی نێوان تاكەكان نەمێنێ

 تەنیا ئەوە پەسەند نیە كە بپرسین: كێ دەبێت ئازادی بدات؟ ‌و كێ دەبێت ئازاد بكرێت؟ دەبێت بچینە رەهەندی سێیەم: كام جۆری ئازادی دەبێتە مایەی باس ‌و لێكۆڵینەوە؟ خودی ئەم ئازادییەش چ هەلومەرجێك دەهێنێتەدی؟ تەنیا بە رەخنە لە خودی ئازادی سیاسی دەتوانین (پرس ‌و كێشەی یەهود) بە تەواوی چارەسەر بكەین ‌و ئەمەش بكەینە یەكێك لە پرسە گشتیەكانی سەردەمی خۆمان. باس ‌و رەخنەی ماركس لە ئازادی سیاسی بەرەو رەهەندێكی دیكە دەڕوات كە دەبێت ئازادی ‌و دیموكراسی سیاسی بەرەو ئازادی ‌و دیموكراسی كۆمەڵایەتی ‌و فەرهەنگی ‌و ئابووری بچێت. رەخنەی لیبرالە هیگڵی ‌و لیبرالە بۆرژوازییەكان لە دەوڵەت (لە پرسی ئازادیدا) تەنیا رەخنە بوو لە دەوڵەتی ئایینی، بەڵام رەخنەی ماركس رەخنە بوو لە هەموو شێوەكانی دەوڵەت، كە بۆچی لە ئاستی ئازادی سیاسیەوە پێش ناكەون بۆ ئازادی كۆمەڵایەتی ‌و ئابووری. بێگومان ئەم دیدگایە بۆ سەردەمی خۆی زۆر نوێ بووە ‌و بۆ هەموو سەردەمەكانیش رادیكال ‌و مرۆڤدۆستە ‌و فراوانكردنی سنوورەكانی ئازادی ‌و دیموكراسیە لە سیاسیەوە بۆ سنووری مرۆیی. دیدگای بنەڕەتی ‌و رادیكالی ماركس فراوانكردنی ئازادی سیاسیە (كە یەكێكە لە رەهەندەكانی دەوڵەتی مۆدێرن) بەرەو ئازادی مرۆیی ‌و گشتی، كە بێگومان یەكەمین بنەما ‌و رەهەندی دیموكراسی كۆمەڵایەتیە، كە ئەمەش سەرەتایە بۆ هەمان ئەو ئامانجەی كە ماركس هەوڵی بۆ ئەدا كە سۆسیالیزمە.

لە رەهەندی ئایینیشەوە رەخنەی ماركس بەو ئەندازەیەی كە رەخنەیە لە دەوڵەتی مەسیحی ئەڵمان ‌و ئورورپا، بەهەمان شێوەش رەخنەیە لە دیدگای ئیلاهیاتی یەهودی. هەروەكو چۆن دەبێت رەخنە لە دیدی ئیلاهیاتی مەسیحی بێت، بەو رادەیەش دەبێت رەخنە بێت لە داواكاری ئیلاهیاتی یەهوودی. دەوڵەت ‌و كۆمەڵ ‌و پەروەردە ‌و فێركردن ‌و هەموو دامودەزگا ‌و دەسەڵات ‌و یاساكان دەبێت بە تەواوی نائایینی ‌و نائیلاهی بێت، ‌و دەبێت بە تەواوی مرۆڤدۆست ‌و ئازادی ‌و یەكسانیخوازی گشتی بێت. لەم پرسەشدا باسی یاسا ‌و ئازادی سیاسی ‌و ئایینی ‌و كۆمەڵایەتی هەموو دەوڵەتانی ئەوكاتە ئەكات ‌و بۆ هەموویان دەگاتە ئەو ئەنجامەی كە لە هەریەكەیان بەهۆی رەهەندێكی دیاریكراو (ئاینی، سیاسی، كۆمەڵایەتی، ئابووری) مافی یەهود ‌و ئایین ‌و نەتەوەكانی دیكەیان زەوت كردووە ‌و لە راگەیاندنی گشتیدا باسی ئازادی ‌و مافی مرۆڤ ئەكەن. تەنیا لە ویلایەتەكانی باكووری رۆژهەڵاتی ئەمریكادا دەوڵەت رەنگی ئایینی نیە ‌و هەر بۆیەش دەوڵەتی بۆرژوازی ‌و ئازادی سیاسی بە گەشە ‌و كەماڵی خۆی گەیشتووە لەوێ. لە ئەمریكای باكووری رۆژهەڵات پرسی یەهود گرنگی خوداناسانەی خۆی لەدەستداوە ‌و كراوەتە پرسێكی تەواو سكولار. تەنیا لەو شوێنانەی كە دەوڵەتی سیاسی بە گەشەترین ئاستی خۆی ئەگات، سەرەنجام پەیوەندی دین ‌و دەوڵەتیش ئازاد ئەبێ ‌و ئیدی دەوڵەت هیچ دینێكی نابێت و رەخنەش لەو دەوڵەتە چیدی ئایینی نابێت و رەخنەكان دەبنە رەخنەی ماف ‌و ئازادی ‌و یەكسانی، واتە مرۆیی.

بوونی ئایین، دژایەتی نیە لەگەڵ گەشەی دەوڵەت، بەڵام لەو كاتەی كە بوونی ئایین ئاماژەیە بۆ كەموكورتی، یان دەوڵەت یاسا ‌و مامەڵە ‌و حوكمەكەی بەهۆی دینەوەیە، ئەوكاتە ئاستەنگ بۆ گەشە ‌و پێشكەوتنی دەوڵەت ‌و كۆمەڵیش دروست ئەبێت ‌و سەرئەنجام دەبێت ماهیەتی دەوڵەت ‌و یاسا ‌و حكومەت بە تەواوی نادینی بێت ‌و ئەوپەڕی سكولاریش بێت. سەرەئەنجام سنوورداربوونی ئازادییەكان، بەناو ‌و بەهانەی ئازادی سیاسیەوە، بە ئاكامی ئەوە دەزانێ كە ئەم ئازادییە بەشێوەی ئۆتۆنۆمی یان خۆبەڕێوەبەر ‌و رەسەن نیە، بەڵكو لەلایەن دەوڵەتەوە ئەدرێت بە مرۆڤ ‌و پیادە ئەكرێ ‌و هەر لەم ئاستەشدا كەمایەسی ‌و زیانی هەیە ‌و سەرئەنجام ئازادی سیاسی بە مانای ئازادی تەواوی واقعی مرۆیی نیە ‌و تەنانەت دەوڵەتی سیاسی تەواویش نیە. دەوڵەتی سیاسی تەواو، بەپێی ماهیەتەكەی، بریتیە لە ژیانی تەواو مرۆیی، لە بەرامبەر ژیانی مادی ‌و خاوەندارێتی. تەواوی پێشمەرجەكانی ئەم ژیان ‌و سیاسەتە خۆپەرستیە، لە كۆمەڵی مەدەنی دەرەوەی دەوڵەت، لە هەموو شێوەكانی كۆمەڵی مەدەنی ‌و دەوڵەتدا درێژە بە ژیانی خۆیان ئەدەن. بەڵام كاتێك كە دەوڵەتی سیاسی بە ئاستی گەشە ‌و پێشكەوتن ئەگات، مرۆڤ- نەك تەنیا لە بیركردنەوە ‌و هۆشیاریدا، بەڵكو لە هەلومەرجی راستینەی ژیانیشدا- ژیانێكی دوولانەی هەیە، یەكیان ژیانی ئاسمانی ‌و ئەوی تریان ژیانی زەمینی: ژیان لە كۆمەڵی سیاسیدا، كە مرۆڤ دەبێتە بوونەوەرێكی كۆمەڵایەتی ‌و ژیان لە كۆمەڵی مەدەنی، كە وەكو تاك رەفتار ئەكات، مرۆڤ دابەش دەبێت ‌و مرۆڤەكانی دیكەش دابەش ئەكات ‌و ئەیانكاتە هۆكاری ئامانجەكانی ‌و خۆیشی هەتا ئاستی هۆكار یان كاڵاكان دێتە خوارەوە ‌و دەبێتە لیبۆكی دەستی هێزە بێگانەكان.(9)

رەخنە لە ئایین پێشمەرجی هەموو رەخنەكانی دیكەیە

ماركس گوتاری (هەنگاوێك لە رەخنەی فەلسەفەی هەقی هیگڵ) بەم ڕستەیە دەست پێدەكات: تا ئەو جێگایەی كە پەیوەندی بە ئەڵمانیاوە هەبێت رەخنە لە ئایین بە كۆتایی گەیشتووە ‌و رەخنە لە ئایین پێشمەرجی هەموو رەخنەكانی ترە. ئەم ڕستەیە تەنیا شكۆی رەخنە لە ئایین نیە لە ئەڵمانیا-هەر لە شتراوس هەتا فیورباخ-بەڵكو نیشانەی ئەوەیە كە ماركس ئایین بە لوتكەی نامۆیی ‌و لە خۆبێگانەبوونی مرۆڤ ئەبینێ ‌و ناسینی هۆكار ‌و زەمینەكانی نامۆییەكانی دیكە لە جۆری ((دنیایی)) ‌و رێگاچارەكانی، رەخنەی ئایین بە پێشمەرج ئەزانێ. دواتر بونیادی رەخنەی ئایین بەم شێوەیە كورت دەكاتەوە: بونیادی رەخنەی نائایینی ئەوەیە كە مرۆڤ ئایینی دروست كردووە، ئایین مرۆڤی دروست نەكردووە.

لەدوای ئەم روانگەیەش، ماركس نەخش ‌و كاریگەری ئایین ئاوا باس ئەكات، ئایین، خودباوەڕی ‌و خودئاگایی مرۆییە كە یان هێشتا خۆی نەدۆزیوەتەوە، یان دیسان خۆی ون كردۆتەوە. بەڵام مرۆڤ بوونەوەرێكی جیا ‌و دابڕاو نیە كە لە دەرەوەی جیهان هاتبێ، بەڵكو جیهانی مرۆڤ- دەوڵەت ‌و كۆمەڵە-ئەم دەوڵەت ‌و كۆمەڵە ئایینیان دروست كردووە، ئایینێك كە پێچەوانەوە ‌و هەڵگێڕاوەی جیهانە، یان جیهانێكی هەڵگێڕاوەیە. ئایین تیۆری گشتی ئەم جیهانەیە، زانیننامەی گوشراو ‌و چڕكراوە ‌و لۆجیكەكەشی بەشێوەیەكە كە لە ئاستی عەقڵ ‌و هۆشیاری مرۆڤی سادەدا بێت، مایەی شانازی مەینەوییانە، شور ‌و شەوقی ئەوانە، مۆڵەتی ئەخلاقیانە، كە گەواهیدەی شكۆی ئەوانە ، بونیادی جیهانی ‌و سەبووری ‌و تەسەلا ‌و ئاڕاستەكەریانە. ئایین بەدەست هێنانی خەیاڵیی گەوهەری مرۆڤە، چونكە مرۆڤ گەوهەری راستەقینەی دنیایی نیە. بۆیە خەبات لە دژی ئایین، خەباتی ناراستەوخۆیە لەگەڵ ئەو جیهانەی كە ئایین بۆنی مەینەوی ئەوە. رەنجی ئایینی، هەم بەیانی رەنجی واقعیە ‌و هەم ناڕەزایەتیە لە دژی ئەو رەنجە. ئایین ئاهوناڵەی خەڵكی ستەم دیدەیە، هەستی جیهانێكی بێ هەستە ‌و گیانی هەلومەرجێكی بێ گیانە. ئایین تەفیونی خەڵكە.(10)

هەرچەند ئایین رێگرە لە تێگەیشتنی هەموو شێوەكانی لەخۆبێگانەبوونی مرۆڤ لە كۆمەڵ، بەڵام ناڕەزایەتیەكیشە بەرامبەر هەموویان. هەرچەند ئایین ‌و لوتكەی نامۆبوون ‌و لەخۆبێگانەبوونە، بەڵام لەڕاستیدا رەنگدانەوەی هەموو نامۆبوونە ((دنیایی) یەكانیشە، هەرلەبەر ئەمەشە، هەتا مرۆڤ هەموو لەخۆبێگانەبوونە دنیاییەكانی چارە نەكرێن، لەناوبردنی نامۆیی ئایینی مەیسەر نابێت. سەرئەنجام نەهێشتنی ئایین وەكو بەختیاری خەیاڵی مرۆڤ، داوای بەختیاریی راستەقینەیە بۆ ئەوان. داوای دەست بەردانە لەو وەهمانەی كە دەربارەی ژیانی ئێستایە، مانای داوای وازهێنانە لەو هەموو هەلومەرجانەی كە پێویستیان بە وەهم هەیە. بۆیە، رەخنە لە ئایین توخم ‌و كاكڵەی رەخنەیە لە جیهانی پر دەرد كە ئایین خەرمانە پیرۆزەكەیەتی.

بەڵام ماركس تەنیا بە رەخنە لە ئایین واز ناهێنێ، بەڵكو رەخنەی ئەو زۆر فراوانترە لە ئایین ‌و رەخنەیە لەو هەلومەرجانەی كە مرۆڤیان كردۆتە بوونەوەری ئایینی. ئامانجی ئەو تەنیا خەبات  نیە لە دژی (تەفیون) بەڵكو خەباتە لە بەرامبەر ئەو هەلومەرجانەی كە كۆمەڵیان موحتاجی تەفیون كردووە، كە بێگومان لە هەمانكاتدا رەخنەی سەرسەختیشە بەرامبەر ئایین. بەڵام رەخنەی خۆی بە رەخنە لە ئایین سنوردار نەكردووە ‌و زنجیرەكانی لەخۆبێگانەبوونەكانی ((دنیایی)) بەجێ بهێڵێ، بەڵكو دەبێت رەخنە لە ئایین بكرێتە رەخنە لە سیاسەت ‌و پرسە كۆمەڵایەتیەكان. لەم پرسەشدا كاری ماركس ئەوەیە كە شێوازی پیرۆز (یان ئایینی) نامۆیی ‌و لەخۆبێگانەبوونی مرۆڤ بخاتە ڕوو. ئەركی بەپەلەی فەلسەفە، كە لە خزمەتی مێژووە، ئاشكراكردنی هەموو شێوەكانی نامۆبوونە بە پیرۆز ‌و ناپیرۆزییانەوە، بە ئایینی ‌و دنیاییانەوە. بۆیە دەبێت رەخنە لە ئاسمان لە رەخنەی زەمین بكەین، رەخنە لە ئایین بەرەو رەخنە لە یاسا ‌و رەخنە لە ئیلاهیات بۆ رەخنەی سیاسەت بەرین.

كاتێك ماركس ئەڵێت كە رەخنە لە ئایین پێشمەرجی هەموو رەخنەكانی دیكەیە، بێگومان تەنیا مەبەستی لە رەخنەی فكری ‌و فەلسەفی نیە بە تەنیا، بەڵكو دەخوازێ كە جیهان ‌و دەسەڵاتی هەڵگەڕاوەی دەستی ئایین، یان نامۆیی ‌و لەخۆبێگانەبوونی دەستی دەسەڵاتی ئایینی لەناو ببرێت ‌و لە جیاتی ئەو دەوڵەت ‌و كۆمەڵی نائایینی دابمەزرێ ‌و هەر بۆیەش هەمیشە دڵنیایی لەوە كردۆتەوە، كە ئەڵمانیای گرفتاری دەستی دەسەڵات ‌و كۆمەڵی ئایینی، دەبێت بەشێوەی بەریتانیا ‌و ئەمریكا ‌و فەرەنسای (ئەوسا)ی لێبێت ‌و دەوڵەتی ئایینی یان مەسیحی بكرێت بە دەوڵەتی سكولار ‌و بێ دین ‌و لەهەمان كاتیشدا یاسا ‌و كۆمەڵیش هەموو دەسەڵات ‌و بەرگێكی ئایینی لێ بسەندرێتەوە!

ئەندێشەی رزگاریی كۆمەڵایەتی

ماركس رزگاربوونی مرۆیی جیاواز ‌و فراوانتر لە رزگاری سیاسی بەیان كرد، هەروەكو چۆن بە جیا و فراوانتر لە رزگاری ئایینیش دەیبینی، بەڵام دیسان دەیوت كە رزگاری سیاسی ‌و رزگاربوون لە دەسەڵاتی ئایینی گرنگ ‌و پڕ بەهان، بەڵام ناگەنە رزگاری مرۆیی، چونكە هێشتا كەلێنی نێوان كۆمەڵی مەدەنی ‌و دەوڵەت هەر فراوان ‌و بەهێزە. لە كۆمەڵی مەدەنیدا، خەڵك خەریكی ژیانی واقعی ‌و رۆژانە ‌و خۆپەرستانەی خۆیانن، گۆشەگیرن ‌و (ژیانیشیان) پڕە لە بەرژەوەندی دژ بەیەك. دەوڵەت مەیدانی ژیانی گشتی بۆ خەڵك فەراهەم دەكات، بەڵام ئەم گشتی ‌و كۆمەڵایەتی بوونە، تەمومژ ‌و پڕ لە وەهمە. ئامانجی رزگاری مرۆیی (دڵخوازی ماركس) ئەوەیە كە سروشتی گشتی ‌و چۆنایەتی ژیانی مرۆیی لەگەڵ هەلومەرجی ژیاندا یەك بن، ئامانج ئەوەیە كە كۆمەڵ خۆی لەم رێگایەوە سروشتی گشتی پەیدا بكات ‌و لەگەڵ ژیانی دەوڵەتدا بیان كات بە یەك. بە بڕوای ماركس، هیگڵیە لاوەكان ‌و لیبرالەكان دەستیان نەگەیشتووە بە قوڵایی سەرچاوەی راستەقینەی دژایەتی نێوان تاك ‌و كۆمەڵ. بۆیە ئازادی دڵخوازی ئەوان ئازادی نمایش ‌و نمادەكانە، هەستی تەنیا ژیانە، وەكو راگەیاندنی مافەكانی مرۆڤ، كە لەسەر ئەو سنووردارییانە بونیاد نراون كە هەر كەس بۆ خۆی پەسەندی بێت. لە ڕاستیدا راگەیاندنی مافەكانی مرۆڤ رازی كردنی خەڵكە بۆ ئەو ژیانە تەنیا ‌و خۆپەرستیەی كە (ئازادی ئەوانی دیكە، سنوری ئازادی من دیاری ئەكات).

لەلای هیگڵ ‌و لایەنگرانی لاوی، لەلای لیبرالیزم ‌و راگەیاندنی مافەكانی مرۆڤ كۆمەڵی مەدەنی لە دەوڵەت جیاكراوەتەوە، یان وەكو خۆیان ئەڵێن سەربەخۆ كراوە ‌و دەوڵەتیش هیچ هەوڵێك نادات بۆ لەناوبردنی سروشتی سەربەخۆی ژیانی تایبەتی، بەڵكو تەنیا چوارچێوەی سیاسی ‌و یاسایی بۆ دیاری ئەكات. شۆڕشی سیاسی، خەڵك لە حكومەتی پارە ‌و ئایین رزگار ناكات، بەڵكو تەنیا زەمینە دەسازێنێ بۆ هەقی خاوەندارێتی ‌و باوەڕداریی ئایینی. سەرئەنجام رزگاری سیاسی دابەشكردنی مرۆڤە بۆ دوو رەهەندی (هاوڵاتی بوون ‌و مرۆڤبوون). بەڵام دیدی ماركس ڕەخنەیە لەم دابەشكردنە خۆپەرستانە كە بەناوی ئازادی ‌و سەربەخۆیی مرۆڤ بانگەشەیان بۆ كردووە، ‌و ماركس دەڵێ: ((مرۆڤی واقعی دەبێت هاوڵاتی دابڕاو سەرلەنوێ بگەڕێنێتەوە ناو خۆی، مرۆڤی راستەقینە دەبێت لە ژیانی ئەزموونی ‌و لە ژیانی پەیوەندییەكان ‌و كاردا خۆی بگۆڕێت بۆ بوونێكی چۆنیەتی ‌و هێزی خۆی بە هێزی كۆمەڵایەتی بزانێ ‌و رێكخراویان بكات. چیدی نابێت خۆی دابەش بكات بۆ هێزی سیاسی ‌و هێزی كۆمەڵایەتی. رزگاری مرۆڤ كاتێك بە ئاكام دەگات كە ئەم ئامانجە بێتەدی.))(11)

بەم شێوەیە ماركس دەستی ڕاگەیشت بە ئەندێشەیەك كە بە یارمەتی ئەو توانی لە مەیدانی سیاسیدا فراوانتر بڕوات لە بەرنامە ‌و جوڵانەوەی سیاسی ‌و كۆماری ‌و دژی دەرەبەگایەتی هیگڵیە لاوەكان ‌و لیبرالەكان، ‌و ئەو گۆڕانە كۆمەڵایەتیە بكاتە ئامانجی خۆی كە دژایەتی نێوان ژیانی تایبەت ‌و سیاسی لەنێو بەرێت. لە دیدی فەلسەفیەوە، كۆڵەكەی ئەم بیرە هەمان ئەندێشەی مرۆڤی گشتی بوو كە لە ناكۆكی دەروونیدا لە جیاكردنەوەی بەرژەوەندی تایبەتی ‌و گشتی فراوانتر دەڕوات.

ڕێوانی ماركس بۆ مرۆڤایەتی شتێكی فراوانترە لە رێوانی فیورباخ، چونكە بە بڕوای ئەو ڕازداری ئایین بە تەواوی یەكێكە لە بەرجەستەبوونەكانی ژیانی كۆمەڵایەتی نەگ ڕەگوریشەكەی. ماركس بەپێچەوانەی فیورباخ، مرۆڤ لە دیدگای سروشت باوەڕییەوە هەڵناسەنگێنێ، وێناكەی ئەوە نیە كە لەدوای نەمانی لەخۆنامۆبوونی ئایینی، مرۆڤ ئەگەڕێتەوە بۆ ڕێساكانی هاوكاری ‌و هەرەوەزی ‌و ئەم ڕێسایانە بەپێی هاوئاهەنگی دەروونی خۆیان، سایە بەسەر كۆمەڵی مرۆڤایەتیدا دەكەن. بەپێچەوانەوە، دیدی ماركس ئەوەبوو، كە رزگاری مرۆڤ بەتەواوی رزگارییەكی مرۆیی وایە كە یەكسان بوونی ژیانی تایبەتی ‌و گشتی ‌و یەكبوونی مەیدانەكانی سیاسی ‌و كۆمەڵایەتی مەیسەر دەكات. هەركاتێك تاك هۆشیارانە كاریگەری لە كۆمەڵ بكات، ‌و یەك بە یەك تاكەكان بۆیان دەرئەكەوێت كە كۆمەڵ لەسەر شانی ئەوانە، ئەو كاتە مرۆڤیش خۆی بەدەست ئەهێنێتەوە ‌و بەخۆیبوونی خۆی دەگاتەوە.

لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا، ئەو دید ‌و شیكردنەوانەی ماركس لە هەردوو نووسراوی (رەخنە لە فەلسەفەی هەقی هیگڵ) ‌و (دەربارەی پرسی یەهود) تا ئەندازەیەك یۆتۆپی (واتە هەمان ئەو چەمكە یۆتۆپیانەی كە دوای ئەم كتێبانە خودی ماركس رەخنەی لێدەگرتن). چونكە ئەو هەلومەرجی دوولایەنە ‌و دابەشكراوی مرۆڤی لەبەرامبەر یەكبوونێكی خەیاڵیدا دانابوو كە زۆر بە سەختی نەك دێتەدی، بەڵكو باسیش ناكرێت. ئەم پرسە هێشتا جێگای باس ‌و لێكۆڵینەوەیە كە ئەم یەكبوونە (تاكێتی ‌و گشتی)، (سیاسی ‌و كۆمەڵایەتی) ‌و (سیاسی ‌و مرۆیی) بە تەواوی لە كام ڕێگا ‌و لەلایەن كام هێز ‌و ئاڵۆگۆڕانەوە دێتەدی!

دۆزینەوە ‌و ناساندنی پرۆلیتاریا

كەشتی كۆمەڵ ‌و دەوڵەتی سەردەمی ماركس پڕە لەو نەزان ‌و كوێرانەی كە نازانن لەبەرامبەر زریاندا چۆن خۆیان ‌و كەشتی رزگار بكەن. بۆ ئەم پرسە، سەرەڕای پرسە چارەنووس سازەكانی رزگاری سیاسی ‌و كۆمەڵایەتی پرسیارەكانی ((لەكوێ)) ‌و ((بۆ كوێ)) دەبێتە پرس ‌و بڕیاری ((چ كەسێك یان چ كەسانێك)؟ ئەم پرسیارە كە ئامانجەكەی دۆزینەوەی ((هۆكاری مێژوویی)) گۆڕانە، بزوێنەری شۆڕش ‌و بڕیاردەری ئایندەشە، هێشتا ئەم پرسە لەلای بزاڤی سۆسیالیستی ئەو رۆژانە رۆشن نیە. ماركس لە نامەیەكدا بۆ ئارنۆڵد رۆگە باسی ((دوژمنایەتی بێ فەرهەنگی دەسەڵات ‌و ئەوانەش دەكات كە بیر دەكەنەوە ‌و رەنج دەبەن)) ‌و لەبەرامبەریشیاندا باسی ئەو هۆكارە مێژووییە دەكات كە بە بڕوای ئەو بۆچی ئەم هەلومەرجە بۆ ((مرۆڤایەتی ڕەنجدەر كە بیر دەكەنەوە ‌و ئازار ئەكێشن، بۆچی دەبێت پەسەند بكرێت یان هەتا كەی تەحەمول بكەن)) بەڵام وەڵامی ئەم پرسیارە لە دوورێیانێكدا بوو كە ئایا خودی بێ فەرهەنگانن كە شۆڕش ئەكەن، یان سۆسیالیستە بە فەرهەنگەكانن؟! بەڵام لە نامەی دواتر دا بۆ ئارنۆڵد رۆگە ماركس باسی گەڕان ‌و دۆزینەوەی ((ناوەندێكی كۆكردنەوە ‌و ساز ‌و پەروەردەكردنی مێشكە بیریار ‌و سەربەخۆكان)) دەكات ‌و بۆ ئەمەش گۆڤاری (ساڵنامەی ئەڵمانی-فەرەنسی) بەو ناوەندە ئەبینێ كە نەیاری حكومەتەكان بێت. ئەوكاتە ماركس لە بیری بیرمەندانی سەربەخۆدا بوو ‌و بیری لەلای چینێكی ئابووری دیاریكراو نەبوو.

((لەساڵی 1844 ‌و لەكاتی نووسینی وتاری سێیەمی خۆی بۆ ساڵنامە- هەنگاوێك لە رەخنەی فەلسەفەی هەقی هیگڵ(12)-ماركس گەیشت بەو كەسە یان كارگێڕە مێژووییەی كە مرۆڤایەتی رزگار دەكات، كە بێگومان پرۆلیتاریا بوو. بەڵام پێش ئەوەی باسی ئەم بیر ‌و پرۆژەیەی ماركس بكەین، با بزانین دەربارەی وشەی پرۆلیتاریا لە مێژوودا چ باسێك هەبووە:((لەسەردەمی كۆن هەتا سەدەی نۆزدە وشەی پرۆلیتاریا بە هەموو ئەو كرێكارانە ئەوترا كە نزمترین بەشی هەژار ‌و دەست كورتانی ئازاد بوون، واتە نە كۆیلە بوون ‌و نە ڕەعیەت. پرۆلیتاریا ئەو سەردەمە بۆ كرێكارانی زۆر هەژار بەكار دەهات، كە مەرج نەبوو كاریش بكەن ‌و جیاوازی نێوان كرێكارانی شار ‌و دێهاتیش نەبوو. ئەو كاتە وشەی ((پرۆلیتاریا) زاراوەیەكی فراوانتر بوو لە ((كرێكار))، بەڵام لە سەرەتای سەدەی نۆزدە ئەمە پێچەوانە بۆوە ‌و وشەی كرێكار رەوەندی فراوانتری لە پرۆلیتاریا گرتەبەر. لە سەردەمی شۆڕشی فەرەنسا پرۆلیتاریا بۆ كەسانی ئاسایی ‌و فراوانی خەڵكیش بەكار دەهات بۆ نموونە كە دادگا لە ئۆگست بلانكێیان پرسی كارت چیە؟ لە وەڵامدا وتی (پرۆلیتاریا) ‌و یەكێك لەو سی ملیۆن فەرەنسیەی كە لە رێگای كاری رۆژانەمان ژیان بەڕێدەكەین. ئەو سی ملیۆن فەرنساییە ئەوكاتە 8/9 ی دانیشتوانی فەرنسا بوون)) لەڕاستیدا خەڵك یان پرۆلیتاریا لەو سەردەمەدا، جگە لە ئەرستۆكرات ‌و بۆرژواكان، واژەیەك بوو بە هەموو كەس دەوترا، تەنانەت لە سی ساڵی یەكەمی سەدەی نۆزدەش، لایەنگرانی سان سیمۆن واژەی پرۆلیتاریایان بۆ هەموو خەڵك بەكاردەهێنا.(12)

لە ناوەڕاستی سەدەی نۆزدە ‌و لەگەڵ پێشكەوتنی بەرهەمهێنانی سەرمایەداری ‌و نەمانی دامودەزگای بەجێماوی سەردەمی دەرەبەگایەتی، ((خەڵك)) یان ((پرۆلیتاریا)) بەو مانایەی پێشتر بەكارنەدەهاتن ‌و لەیەك جیا بوونەوە. لە ساڵی 1830 بەدواوە لەناو بزوتنەوەی كرێكاری ‌و سۆسیالیستی فەرەنسا پرۆلیتاریا مانای تازەی پەیدا كرد، ‌و ئیدی پرۆلیتاریا ئەو كەسانە نەبوون كە بە كرێ كار دەكەن (كرێكار)، بەڵكو ئەوانەشن كە ئاگایان لە رەوشی كۆمەڵایەتی ‌و سیاسی خۆیانە. لە ساڵی 1837 لە كتێبی (لێكۆڵینەوەی ئابووری سیاسی) سیسمۆندی بۆ یەكەمجار وشەی (پرۆلیتاریا) ی بەم مانایە ئەمڕۆ بەكارهێناوە ‌و لە ساڵی 1842 ئیدی وشەی پرۆلیتاریا بەشێك بوو لە بزوتنەوەی كرێكاری ‌و سۆسیالیستی ئەو سەردەمەی فەرەنسا.

كتێب ‌و گوتارەكانی (رەخنە لە فەلسەفەی هەقی هیگڵ) بەشێكن لە كاروانی ئاڵۆگۆڕی بیروڕای ماركس بۆ دۆزینەوەی پەیامی مێژوویی تایبەت بە پرۆلیتاریا ‌و شیكردنەوەی شۆڕش، نەك بەناونیشانی شۆڕشی سیاسی ‌و گۆڕینی دەسەڵاتەكان، بەڵكو بە مانای ئەندێشەی رزگاری كۆمەڵایەتی ‌و دۆزینەوەی ئەو هێز ‌و هۆكارە مێژووییەی كە ئەم پەیام ‌و ئەركە ئەخاتە سەرشانی خۆی. لەم پرسەدا ماركس دەیگوت: ((با لەناو بنەماكانی خودی جیهان) بنەمای نوێ پەیدا بكەین، نابێت بە جیهان بڵێین دەست لەم خەباتە بێهوودانە بەردەن، بەڵكو دەبێت شتێكیان بدەینێ كە جەنگ لە پێناویا بەهای هەبێت. ئەبێت ئەوە پیشانی دنیا بدەین كە لەپێناوی چیدا خەبات ئەكات ‌و ئەجەنگێ. ریفۆرمی ئاگایی لەلای ئێمە تەنیا لەوەدا ئەبێت كە جیهان هۆشیاری ‌و بەرژەوەندی خۆی بزانێ ‌و لە خەونە نارۆشنەكان بێداری بكەینەوە ‌و كار ‌و چالاكی راستەقینەی فێر بكەین ‌و پێیان بڵێن خۆتان بۆ هێنانەدی خەوە راستەقینەكانتان تەرخان بكەن.))(14)

بەبڕوای ماركس هۆشیاری ریفۆرم كراو، مەرجی بنەڕەتی گۆڕانی كۆمەڵایەتیە، چونكە ئەو ئاگاییە ئەو شتانە ئاشكرا دەكات كە هەتا ئەوكاتە شاراوە بوون، لە نموونەی پێشكەوتن ‌و تێپەڕین لە رزگاری سیاسیەوە بۆ رزگاری كۆمەڵایەتی . كاركردنی ماركس لەسەر هۆشیاری هەوڵدانە بۆ تێپەڕین ‌و پێشكەوتن لە هەلومەرجی ناخودئاگای كۆمەڵایەتی پرۆلیتاریا بۆ دید ‌و مەیلی هۆشیارانە، واتە مەیلی بابەتی بگۆڕێت بە كرداری ئازاد ‌و گۆڕینی ویستەكان. ئەمانەش هەموو ئەو دێڕە سەرەتاییانە بوون كە ماركس دواتر بە سۆسیالیزمی زانستی ناوی بردن، لە جیاتی سۆسیالیزمی خەیاڵی، واتە سۆسیالیزمێك كە لە هەوڵی رۆشنكردن ‌و بڵاوكردنەوەی ئەو دیدەیە كە پرۆلیتاریا ‌و كرێكاران ‌و خەڵكیش رزگار دەكات. كاتێك ماركس شۆڕش بە ئەنجامی هۆشیاربوونەوەی مرۆڤەكان بە مانای رەفتاری خۆیان ئەزانێ لەراستیدا لە هیگڵە لاوەكان ‌و لەم سەردەمە بەدواوە ئاگایی ‌و هۆشیاربوونەوە ‌و تەنانەت بیریاری ‌و بیرمەندیش دەبێتە بەشێك لە دیدی ماركس ‌و (ماركسیزم).

شۆڕشی كۆمەڵایەتی تەنیا بەو چینە دەكرێت كە بەرژەوەندی تایبەتی خۆی لەگەڵ بەرژەوەندی گشتیدا هاوئاهەنگ بێت ‌و خواستەكانی بەرجەستەبوونی خواستی گشتی بێت. پرۆلیتاریا ئەو چینەیە كە ناخۆشی ‌و بەدبەختیەكانی تایبەتمەندی جیهانی هەیە، داوای هیچ مافێكی تایبەتی ناكات، چونكە ئەو نادادپەروەرییەی كە بەسەر ئەودا هاتووە تایبەتی نیە ‌و بەسەر زۆری جیهاندا هاتووە. كرێكار ناتوانێ بەبێ رزگاركردنی هەموو چینەكانی كۆمەڵ خۆی رزگار بكات.. پرۆلیتاریا بەرجەستەبوونی گشتی ‌و تەواوی هەموو  ناخۆشی ‌و مەینەتیەكانی مرۆڤایەتیە ‌و ناچار هەتا ئەوانە لەناو نەبات، خۆی رزگار نابێت!

سەرئەنجام رزگاری پرۆلیتاریا، لەلای ماركس، واتە نەمانی خۆی وەكو چینێك ‌و نەمانی هەموو جیاوازییە چینایەتیەكانیشە لە ڕێگای نابودكردنی خاوەندارێتی تایبەتی ‌و رازی ئەم رزگاربوونەش لە فەلسەفەدایە ‌و، دڵەكەشی پرۆلیتاریایە. فەلسەفە ناتوانێ خۆی ‌و ئامانجەكانی بەدی بهێنێ. مەگەر لە ڕێگای پێشڕەوایەتی پرۆلیتاریاوە، پرۆلیتاریاش ناتوانێ باڵاتربوونی خۆی بەرجەستە بكات، مەگەر فەلسەفە ئەوەی بۆ بهێنێتەدی، مەبەستی ماركس لە فەلسەفە بێگومان دید ‌و رۆحی شۆڕشگێڕانەیە، كە لە نووسینەكانی دواتردا رۆشنتریان ئەكاتەوە. ئامانجی ماركس، كە دەیكاتە ئامانجی چینی كرێكار ‌و شۆڕشی ئایندە كە سۆسیالیزمە ‌و سۆسیالیزمیش ئەوە نیە كە شێوە یەك لە ژیانی سیاسی جێگای شێوەیەكی دیكە بگرێتەوە، بەڵكو نەهێشتنی هەموو  سیاسەتە بە تەواوی. بەبێ گیانی سیاسی ‌و شۆڕشگێرانە، شۆڕشی كۆمەڵایەتی نایەتەدی، شۆڕشی لە خۆیدا كارێكی سیاسیە ‌و هێنانەدی سۆسیالیزمیش بەبێ سەرنگونی رژێمی كۆن ‌و هەموو رژێمی سیاسی نایەتەدی. بەڵام كاتێك كە سازماندانی سۆسیالیزم دەست پێدەكات، بەرژەوەندی گشتی هەموو خەڵك بۆ ژیانی ئازاد ‌و شایستە دەكرێتە یەكەمین كار ‌و بەرنامەی، ‌و تەنانەت خودی دەسەڵاتی چینی كرێكار ‌و سۆسیالیستەكانیش بەرەو نەمان دەچێت!

((دەبێت ئەو پرسە بزانین كە بەپێچەوانەی بانگەوازی بەردەوامی نەیارانی ماركس، بەرنامەی سۆسیالیزمی ئەو هەرگیز، لە سەرەتا هەتا ئەنجام، نابودی تاكێتی خەڵك ‌و چوون یەك كردنی هەمووان نیە لە ڕێگای ((بەرژەوەندی گشتی)). بێگومان ئەم دیدە لەلای سۆسیالیستەكانی پێش ماركس هەبوو كە بوون ‌و تاكێتی تاك بكرێتە خزمەتی بەرژەوەندی گشتی. بەڵام بە بڕوای ماركس، سۆسیالیزم بە مانای رزگاری تەواوی تاك دەبێت بەهۆی نەهێشتنی ئەو رەمز ‌و رازە تاریكەی كە ژیانی كۆمەڵایەتی دەكاتە جیهانێكی نامۆ ‌و بێگانە لە تاك، كە بێگومان لە ڕێگای دەسەڵات ‌و وەهمەكانی ئایین ‌و نەتەوە ‌و نیشتمان ‌و دەوڵەت ‌و بەرژەوەندی گشتی هەمیشە ئەو وەهمانە بەهێز ‌و بەردەوام دەكرێن. ئامانجی ماركس ئەوە بوو كە مرۆڤەكان، بەشێوەی گشتی لە سروشتی خۆیان هۆشیار بن ‌و وەكو بوونەوەرێكی كۆمەڵایەتی رەفتار بكەن ‌و لە هەمان كاتیشدا، بە شایستەیی هەمان هۆشیاری، بتوانن توانا تایبەتیەكانی خۆیان، لە هەموو جیاوازی ‌و فرەیی ‌و ئاكامێكدا، بەرجەستە بكەن. پرسی كەمكردنەوە یان هێنان خوارەوەی تاك بۆ تەنیا بوونەوەرێكی چۆنیەتی هەرگیز لەلای ماركس نەبووە. ماركس خوازیاری كۆمەڵێكە كە هەموو سەرچاوەكانی دژایەتی تاك ‌و كۆمەڵ نەمێنێ، نەك تایبەتمەندییەكانی تاك لەناوببرێت. بە بڕوای ئەو ئەم دژایەتیانە كاتێك روو ئەدەن كە ژیانی سیاسی لە كۆمەڵی مەدەنی جیا بكرێتەوە ‌و بە ناچاری گۆشەگیری نێوان مرۆڤەكان ڕوو ئەدات، دەیگوت دامەزراوەی خاوەندارێتی تایبەتی بەو مانایە دێت كە خەڵك تەنیا بتوانن تاكێتی خۆیان لە بەرامبەر یان لە دژی خەڵكی تر بسەلمێنن.))(15)

ماركس هەر لە سەرەتای لاوێتی، رەخنەی لەو كۆمەڵە تەنیا لە روانگەی هیوا ‌و ئامانجی خۆیەتی بۆ جیهانی نوێ، لەو جیهانەی كە گرنگی كۆمەڵایەتی ژیانی هەر تاكێك بەبێ هیچ رێگرێك یان هۆكارێك دەبێت بۆ تاك فەراهەم ‌و رۆشن بكرێت ‌و تاكێتی مرۆڤ نابێت لە چوون یەكیەكی بێ رەنگ یان تاك رەنگدا نقوم بكرێت. پێشمەرجی ئەم (ئەندێشەیە) ئەوەیە كە یەكبوونی تەواوی نێوان بەرژەوەندی گشتی ‌و تاك وێنا كراوە ‌و هۆكار ‌و بەهانە (خودپەرستە) تایبەتیەكانیش بتوانن بە قازانجی چەمكی یەكێتی رەها لەگەڵ گشتا لەناو بچێت. ماركس بڕوای وا بوو وە دەیخواست كۆمەڵێك دروست بكرێت كە سەرچاوەی هەموو جیاوازی ‌و دژایەتی ‌و جەنگەكان نەك تەنیا شایانی وێناكردن بوو، بەڵكو لە باری مێژووییەوە دەبێت بەشێك بێت لە بەرنامەی كارمان!

كرێكاران ‌و هەژاری

لەدوای راپەڕینی كرێكارانی ناوچەی سیلیزی ئەڵمانیا ‌و سەركوتی دڕندانەی حكومەت بۆ ئەوان، ئارنۆڵد رۆگەی هاوڕێی ماركس وتارێكی بەناونیشانی (شای پروس ‌و ریفۆرمی كۆمەڵایەتی) بە ئیمزای (پروسیەك) نووسی ‌و لە ژمارەی 27 ی بڵاوكراوەی (ڤۆروارتس) بڵاو كرایەوە. رۆگە راپەڕینی كرێكارانی سیلیزی بەیاخیبوونی بێهودەی خەڵكی لاواز ‌و ناتوانا وەسف كرد ‌و لەئاكامیشدا نەك تەنیا هیچ هەستێكی مەترسی لە شای پروسدا بەدی نەهێنا، بەڵكو بە ژمارەیەكی كەم سەرباز توانیان سەركوتیان بكەن. بەڵام ماركس ئەم راپەڕینەی بە یەكەم نەبەردی پرۆلیتاریای ئەڵمان لەبەرامبەر بۆرژوازی ‌و بەناونیشانی (یاداشتی رەخنەیی لە پەراوێزی وتاری ((شای پروس ‌و ریفۆرمی كۆمەڵایەتی)) لە نووسینی پروسیەك)، كە لەڕاستیدا یەكێكە لە نووسینە گرنگەكانی ماركس لە مێژووی سیاسی ‌و ئابووری كرێكاران ‌و خەباتی چینایەتی ئەوان، هەروەكو باسێكی زۆر كاریگەرە دەربارەی هەژاری ‌و پرسی چینایەتی ‌و دەسەڵاتی دەوڵەتەكان لە پاراستنی هەژاری ‌و چارەسەرنەكردنیان.(16)

ئارنۆڵد رۆگە دەیووت، كە هەلومەرجی ژیانی كرێكاران ‌و زەحمەتكێشان ‌و ئەو هەژارییەی كە باڵی كێشاوە بەسەریاندا، لەبەرئەوەیە كە دەوڵەتی ئەڵمان دەسەڵاتێكی ناسیاسیە، واتا وەكو بەریتانیا ‌و فەرەنسا شۆڕشی سیاسیان بۆ رزگاری سیاسی تیا نەكراوە. بەڵام ماركس گوتی: خۆ ئینگلستان وڵاتێكی سیاسیە ‌و لە هەمان كاتدا بە وڵاتی هەژاران ناسراوە ‌و تەنانەت خودی وشەی هەژاری    pauperisn  ریشەی ئینگلیزی هەیە. دوایی ئەوەی باسكرد كە هەردوو حزبی ئینگلیزی هەژاریان بە سیاسەت سپاردووە، واتە هەریەكەیان تاوانەكەی دەخاتە ئەستۆی ئەوی تریان. دوایی دەپرسێ ئایا بەڕاستی هۆكاری هەژاری لە ناسیاسی بوونی رەوشی ئەڵمانیادایە ‌و بۆرژوازی ئەڵمان بەهۆی ناهۆشیاری سیاسی هەژاری وەكو پرسێكی ناوچەیی ‌و تایبەتی ئەڵمانیا دەبنێ؟ باشە بۆچی بۆرژوازی ئینگلیز كە هەموویان سیاسین، زەمینە ‌و هۆكاری هەژاریان بە دروستی دیاری نەكردووە؟ خۆ مێژووی هەژاری لە ئینگلستان ‌و بوونی (یاسای هەژاران) دوو سەدە لەوە پێش باس ‌و لێكۆڵینەوە كراوە و ئەنجومەنی گشتی نوێنەرانیش هۆكاری هەژاری بە ((خراپی باری بەڕێوەبردن)) داناوە ‌و لە دوای بوونی یاسای هەژاران ‌و هەمواری ئەو یاسایەش هێشتا هەژاری ماوە ‌و ناتوانن لەناوی ببەن.

ماركس لەدوای باسی مێژووی هەژاری ‌و هەوڵی حكومەتی پێشكەوتوو ‌و سیاسی ئینگلستان بۆ چارەسەری ئەم كێشەیە ‌و ناكام مانەوەیان، دەڵێ ناپلیۆنیش ویستی بەخێرایی سواڵكردن نەهێڵێ.. بەڵام ئەمە درێژەی كێشا ‌و ئەویش بێزار بوو، بۆیە فەرمانی كرد بە وەزیری ناوخۆ كە لە ماوەی یەك مانگدا دیاردەی سواڵ نەهێڵن.. تەواوی زانیاری پێویست كۆكرایەوە ‌و سەرئەنجام لە 5ی حوزەیرانی ساڵی 1808 یاسای نەهێشتنی هەژاری راگەیەندرا. بەڵام بە چ شێوەیەك؟ بە دامەزراندنی ئۆردوگاكانی كاری ئیجباری. ئەرنۆڵد رۆگە بۆ چارەسەری هەژاری لە ئەڵمانیا دەیوت دەبێت پاشای پروس یاسای پەروەردە ‌و فێركردنی منداڵانی پرۆلیتاریا رابگەیەنێ ‌و جێبەجێی بكات ‌و بەخێویشیان بكات.. ماركسیش دەیوت بەخێوكردن ‌و خواردن ‌و پەروەردە ‌و فێركردنی نەوەیەكی تەواو لە پرۆلیتاریا، واتە نەهێشتنی پرۆلیتاریا ‌و هەژارییە!

دەوڵەت بەپێچەوانەی ئەوەی كە (پروسی) یەكەی ئێمە دەیەوێت هەرگیز سەرچاوەكانی بیماری كۆمەڵایەتی لە حكومەت ‌و سیستەمی كۆمەڵایەتیدا نابینێ. تەنانەت حزبەكانیش هەریەكەیان رەگوریشەی كێشە ‌و مەترسی كۆمەڵایەتی لە سیاسەت ‌و كاری حزبەكانی دیكەدا دەبیننەوە ‌و تەنانەت سیاسەتمەدارانی رادیكال ‌و شۆڕشگێریش ریشەی خراپەكارییە (كۆمەڵایەتیەكان) نەك لە ماهیەتی دەوڵەتدا، بەڵكو لە شێوەی تایبەتی حكومەتەكاندا دەبینن ۆ‌و لەجیاتی ئەوەش داوای هێنانەدی حكومەتی نوێ دەكەن.

    لەدوای ئەمەش، ماركس باسێكی سیاسی گرنگ ‌و فراوان دەنووسێ:

لە دیدی سیاسیەوە، دەوڵەت ‌و سیستەمی كۆمەڵایەتی دوو زاراوەی جیاواز نین. دەوڵەت هەر هەمان سیستەمی كۆمەڵایەتیە. دەوڵەت هەتا ئەوكاتەی كە دان بە كێشە ‌و كەم ‌وكورتی كۆمەڵایەتیدا دەنێت، هۆكارەكەی یان لە یاساكانی سروشت دەبنێ كە هیچ هێزێكی مرۆیی ناتوانێ بەسەریاندا سەركەوێ، یان بە ژیانی تایبەتی تاكەكان دەزانێ، كە هیچ پەیوەندییەكی بە حكومەتەوە نیە، یان لەو كارانەی ئەژمار دەكات كە هەندێك كەس ‌و بەش لە حكومەت ‌و دەوڵەتدا لە بەرژەوەندی خۆیان پشتی پێدەبەستن. بەم شێوەیەە، ئینگلستان هۆكاری هەژاری لە یاسای سروشتا دەبینێ كە بەو پێیە بێت دانیشتوان دەبێت كەمترین لە هۆكارەكانی ژیان. لەلایەكی دیكەشەوە، هەژاری بە بیروكاری خراپی خودی هەژاران دەزانن. بەڵام پاشای پروس، ئەم دیاردەیە، بە هەستی نامەسیحی ‌و نابەرپرسیاری دەوڵەمەندان شیدەكاتەوە ‌و ئەگەر ئەوان یارمەتی هەژاران بدەن، هەژاری كەم دەبێتەوە یان نامێنێ، بەڵام كۆنڤاسیۆنی فەرەنسی هۆكارەكەی بەشێوەی گوماناوی بیركردنەوەی دژە شۆڕشی دەوڵەمەندەكان دەزانێ. بۆ ئەم مەبەستەش لە ئینگلستان هەڕەشە لە هەژاری دەكەن، لە پروسیا پادشا دەوڵەمەندان سەرزەنشت دەكات ‌و لە فەرەنسا گەردنی ئەستۆكراتەكان پیشانی گیوتن ئەدەن.(17)

ئەگەر دەوڵەتی مۆدێرن بیەوێت بێ توانایی دامودەزگای بەڕێوەبردنی لەناو ببات ناچارە ژیانی تایبەتیش لەناو ببات، بەڵام ئەگەر بیەوێت ژیانی تایبەتی خەڵك لەناوببات ناچارە خۆیشی لەناو ببات، چونكە دەوڵەت تەنیا لە دژایەتی لەگەڵ ژیانی تایبەتیدا بوونی هەیە… بەڵام هیچ بوونێكی زیندوو باوەڕ ناكات كە كەموكورتیەكانی لە رەگوڕیشەی بوون ‌و گەوهەری ژیانیدایە، هەموو باوەڕەكان وایە كە ریشەی ئەم كەموكورتیانە لە چوارچێوەی دەرەوەی ژیانی خۆیدایە.. سەرئەنجام دەوڵەت هەرچەند بەدەسەڵات بێت ‌و وڵاتیش زیاتر سیاسی بێت، كەمتر خوازیاری تێگەیشتنی پایە گشتیەكانی نەخۆشی ‌و لاوازییە كۆمەڵایەتیەكانە ‌و لەڕاستیدا بوونی ئەم بونیادانە لە بنەمای دەوڵەتدایە ‌و هەر لەم ئاكامەشەوە دەبێت پێكهاتەی گشتی كۆمەڵ، كە دەوڵەت راگەیاندنی كارا ‌و هۆشیار ‌و رەسمی ئەو كۆمەڵەیە، بوونی دەبێت. بیركردنەوەی سیاسیش بە وردی لەم لایەنەوە دەبێتە بیركردنەوەی گشتی كە لە چوارچێوەی سیاسەتدا بیر بكاتەوە. ئەم شێوەیە لە بیركردنەوە هەرچەند چالاك ‌و زیندووتر بێت، لە تێگەیشتنی نەخۆشی ‌و لاوازییە كۆمەڵایەتیەكان ناتواناتر ئەبێت. لەسەردەمی كلاسیكی شۆڕشی گەورەی فەرەنسە، قارەمانانی ئەم شۆڕشە بە هیچ شێوەیەك كەموكوڕیە كۆمەڵایەتیەكانیان لە بنەمای دەوڵەتدا نەبینیووە، بەڵكو سەرچاوەی خراپەكاریەكانیان لە كەموكورتی كۆمەڵایەتیدا دەبینی. هەر بۆ ئەم مەبەستەش، رۆبسپێر هەژاری زۆر ‌و سامانی مەزنی بە رێگری سەرەكی لە دیموكراسی نایاب ئەبینی ‌و لەم مەبەستەوە داوای ریفۆرمی كۆمەڵایەتی ‌و ئابووری دەكرد.

دەستنووسەكانی نامۆیی ‌و لەخۆبێگانەبوون

دەستنووسە ئابووری ‌و فەلسەفیەكانی 1844 یان دەستنووسەكانی پاریس، لەم یادداشتانەدا چەمك ‌و تێگەیشتنی مرۆڤباوەڕی (هیومانیستی) لە كۆمۆنیزم باسكراون. لەم نووسینەدا بۆ یەكەمجار یەكێتی نێوان هەر سێ بەشەكەی بیروباوەڕی ماركس باسكران، كە دەبنە سەرچاوەكانی ئەو بیروباوەڕە: سۆسیالیزم ‌و ئەندێشەی سیاسی رادیكالی فەرەنسی، ئابووری سیاسی ئینگلیزی، ‌و فەلسەفەی كلاسیكی ئەڵمانی. ئەم دەستنووسانە لەسەردەمی ماركس ‌و درەنگتر لەو سەردەمەش چاپ نەكران ‌و بۆ یەكەمجار لە ساڵی 1932 لە مۆسكۆ ‌و بەرلین چاپ كران ‌و دواتر وەرگێڕانەكانی بۆ زمانە ئوروپیەكان لە ساڵی 1960 ئاڕاستە ‌و ئامانجی نوێ ‌و سەرسام بۆ ئەندێشەی ماركس پەیدا ئەكات. لەم دەستنووسانەدا ماركسی مرۆڤدۆست، بیرمەندی مرۆڤباوەڕی ‌و نامۆیی ‌و لە خۆبێگانەبوونی مرۆڤ لە كۆمەڵگای مۆدێرن جێگای ماركسی بیرمەند ‌و فەیلەسوف دەگرێتەوە.(18)

لە ساڵی 1844 ماركس لە پاریس خەریكی نووسینی رەخنەی ئابووری سیاسی بوو، لەم ڕەخنانەدا دەیویست لە چەمكەكانی سەرمایە، كرێ، كار، خاوەندارێتی، پارە، كاڵا، پێداویستی ‌و نیازەكان شیكردنەوەیەكی گشتی فەلسەفی بەدەست بهێنێ. ئەم كتێبە كە هەرگیز تەواو نەكراو لە مێژوودا بە دەستنووسە ئابووری ‌و فەلسەفیەكانی 1844 ناسراوە. هەرچەند ئەم كتێبە وەكو دیدێكی گشتی فەلسەفی ‌و كۆمەڵایەتی بۆ شیكردنەوەی هەلومەرجی چینایەتی نووسراوە، بەڵام یەكێكە لە گرنگترین سەرچاوەكانی بیروڕای ماركس، لەم بەرهەمەدا هەوڵی ئەوەی داوە كە سۆسیالیزم بكاتە جیهان بینی یەكی گشتی ‌و تەنیا وەكو بەرنامەی ریفۆرمی كۆمەڵایەتی ‌و تەنانەت شۆڕشیش باسی نەكات، بەڵكو هەوڵیداوە چەمكە ئابوورییەكان لەگەڵ شیكردنەوەی فەلسەفی بۆ جێگای مرۆڤ لە سروشتا پەیوەند بكات، ‌و هەر لە هەمان جێگاوە، خاڵی دەست پێكردن بۆ لێكۆڵینەوەی پرسەكانی میتافیزیكی ‌و زانین ناسانە دەست پێبكات. بۆ ئەم مەبەستە ماركس سەرەڕای فەیلەسوف ‌و نووسەرانی سۆسیالیستی ئەڵمانی ‌و فەرەنسی، گەڕایەوە بۆ نووسینەكانی بونیادنەرانی ئابووری سیاسی، واتە كیوزنای، ئادام سمیس، داڤید ریكاردۆ، سای، جیمز میل.(19)

((هیگڵ، بە بڕوای ماركس، لەوە تێگەیشتبوو مرۆڤ لە رەوتی مێژووییدا خۆی بەرهەم دەهێنێ، كە هێزی بزوێنەری ئەم خۆ درووستكردنە كاری مرۆیی یان بەشێوەی گشتی چالاكیەكانی ئەو مرۆڤانەیە كە لە كۆمەڵدا دەژین. خاڵی سەرنج راكێشی ئەم دیاردەناسیە ئەوەیە كە هیگڵ، خۆ دروست كردنی مرۆڤ وەكو رەوتێك ئەبینێ.. هەر لەبەر ئەمەشە كە سروشتی كار ئەناسێ ‌و مرۆڤ لە ئەنجامی كارەكەیدا خۆی دەكاتە بابەت یان (بەركار)).(20) لەكاتێكدا مرۆڤ لە كاردا (بكەرە) ‌و هەموو كار ‌و بەرهەمەكان دروست ئەكات، بەڵام ئەو كار ‌و بەرهەمانە دەسەڵات ‌و داوەری بەسەر خودی ئەم مرۆڤە بكەرەدا دەكەن ‌و دەیكەنە بەركار، مرۆڤ دروستكارە ‌و كار ‌و بەرهەم دروستكراون، بەڵام دروستكراوەكان تەحەكوم بەسەر دروستكارەكاندا دەكەن.

مرۆڤ بۆ بەرهەم هێنانی نیاز ‌و پێویستیەكانی، پێویستی بە كار ‌و بە بیركردنەوە ئەبێت ‌و سەرئەنجام بیركردنەوەش دەبێتە یەكێك لە مەیدانەكانی كار، ‌و بیركردنەوەش وەكو كار داوەری ‌و كۆنترۆڵی دروستكارەكەی دەكات كە مرۆڤە ‌و، لەكاتێكدا مرۆڤ خالقە ‌و بیریش مەخلوقە، بەڵام ئەم مەخلوقە دەسەڵات بەسەر خالقدا پەیدا ئەكات سەرئەنجام لە دوای ئەم دێڕانە ماركس ئەڵێت با لەبەرامبەر دەسەڵاتی بیر ‌و كاڵاكاندا شۆڕش بكەین.

بەبڕوای ماركس-ئەمەش جیاوازی گرنگی نێوان ئەم دووبیرمەندەیە، هیگڵ كار تەنیا بەشێوەی بێگانە كراو، وەكو چالاكی رۆحی نایاب لەبەرچاو ئەگرێ. لەلای ئەو رەوتی مێژوویی هەر بزاوتێك ‌و ناكۆكی چەمكەكان بەشێوەیەكی دابڕاو ئەبینێ كە تاكەكان یاری دەستی ئەوانن. بەم ڕوانینە بێگانەیی سیاسی ‌و ئابووری كە هیگڵ زۆر باش لێیان تێگەیشتبوو ‌و باسی كردبوون بەرەو ئاسمانی بیركردنەوە ئەبات ‌و فەیلەسوف خۆی دەخاتە شوێنی شاهید، داوەر، ‌و رزگاركەری جیهانی لە خۆنامۆ. دیاردەناسی رەخنە گرانەی شاراوە، نارۆشن ‌و رازوەرانەیە، بێگومان مەبەستی دیاردەناسی رۆحی هیگڵە، بەڵام لەبەرئەوەی لە نامۆیی ‌و لەخۆبێگانەبوونی مرۆڤ تێگەیشتووە، بۆیە خاوەنی هەموو توخمەكانی رەخنەیە ‌و زۆربەشیان بە رەوشێك نووسراو ‌و تۆمار كراون كە لە دیدگای خودی هیگڵ فراوانتر دەڕوات.

ماركس هەر لە رەخنەی خۆی لە فەلسەفەی مێژووی هیگڵ ئەو رەهەندەی مێژوو وەكو رەوتێكی خۆدروستكەری مرۆڤ پەسەند ئەكات. بەڵام نابێت بەو ئەنجامە بگەین كە خودی ماركس فەیلەسوفی مێژوو بووە، یان رەوتی تەكامولی مێژوویی لای ئەو دروست ‌و تەواو هەمووی لە هیگڵ وەرگرتووە. ماركس دەستی كرد بە گەڕان ‌و خوێندنەوەی ئەندێشەی تەكامولی مێژوویی دامەزراوە ‌و بكەرە كۆمەڵایەتیەكانی كۆتایی سەدەی هەژدەهەم ‌و تێگەیشتن لە چەمكی پێشكەوتن وەكو دەستپێكی جیاوبوونەوەی كۆمەڵناسی مێژوویی لە فەلسەفەی مێژوو. یەكێك لە كارە گرنگەكانی هیگڵ لەم زەمینەیەدا لێكدانەوە بوو لە چەمكی تەكامول وەكو دڵنیاییەك بۆ خەباتی نێوان دژەكان- مانای جوڵەی دیالەكتیكی-‌و ماركسیش شایستەیی تایبەتی بۆ ئەم دیدە دانابوو، كە دوایی لە دیدی خۆیدا كردی بە چەمكی خەباتی چینایەتی ‌و سەرەتای دید ‌و فەلسەفە سیاسیەكەی. بە جیا لەوەی كە پەسەند بكرێت ئایا ماركس فەیلەسوفی مێژوو بووە یان نا، بەڵام ڕوانگە كۆمەڵناسیەكەی بەشێوەی فەلسەفی خستۆتە ڕوو، كە بێگومان چەمكی لەخۆنامۆبوونی ‌و بێگانەبوونی مرۆڤ ‌و كاری كۆمەڵایەتیە.

هەندێك لە سەرچاوەكان ئەڵێن كە دیدی كۆمەڵناسی ماركس ‌و خەباتی چینایەتی وەكو ڕوانگەیەكی فەلسەفی قەرزاری هیگڵە، بەڵام بەو مانایە نابێت كە تیۆری خەباتی چینایەتی بەو شێوەیە بووە، بەتایبەتی دوای ئەوەی ماركس ئەڵێت: (( هیچ شانازییەكم نیە بۆ دۆزینەوە ‌و ئاشكراكردنی چینەكان لە كۆمەڵی مۆدێرن ‌و هەروەها خەباتی نێوانیشیان، چونكە دەمێكە مێژووناسی بۆرژوا تەكامولی مێژووی ئەم خەباتە چینایەتیەیان باسكردووە، هەروەكو چۆن ئابووری ناسانی بۆرژوازی چوارچێوەناسی ئابووری چینەكانیان باسكردووە))(21)

خاڵی گەوهەری رەخنەی ماركس لە دیاردەناسی هیگڵ ‌و بەتایبەتی لە تیۆری خۆی دەربارەی لەخۆبێگانەبوون ‌و كار وەكو رەوتێكی نامۆكراو دەستی پێكرد، لەلای ماركس شایستەیی دیالەكتیكی نەفی هیگڵ لەو بڕوایەدایە كە مرۆڤایەتی خۆی لە رەوتێكی نامۆ ‌و لەخۆبێگانەبووندا دروست كردووە ‌و لەم رەوتە دا مرۆڤەكان هەر لەم بێگانەبوونەدا جێگاكانیان گۆڕیوەتەوە. بە قسەی هیگڵ، مرۆڤ گەوهەری خۆی بەم شێوەیە بەرجەستە كردووە كە لەگەڵ هێزەكانی خۆی، لە حاڵەتی بابەت بوون ‌و بەركاریدا پەیوەندی دروست كردووە ‌و ئەوكاتەش، گەوهەری خۆی ‌و هێزەكانی لە دەرەوەی خۆی هێناوەتەوە.

بەم شێوەیە كار (یان بیركردنەوە) وەكو هێنانەدی گەوهەری مرۆڤ، گرنگیەكی مەزنی دەبێت، چونكە ئەو رەوتەیە كە مرۆڤایەتی تیایدا لە ڕێگەی دوور ‌و دەرەوە كردنی خۆی، تەكامولی پەیدا كردووە. بەڵام هیگڵ گەوهەری مرۆڤی لەگەڵ خودئاگایی ‌و كار ‌و لەگەڵ چالاكی رۆحیدا بەیەك دەزانێ. شێوەی یەكەمی لەخۆبێگانەبوون، لەخۆبیگانەبوونی خودئاگاییە ‌و هەموو بابەتی بوونەكان خودئاگایی لە خۆبێگانە كراون، ‌و لەئاكامدا زاڵبوون بەسەر لەخۆبێگانەبوون، كە لەوێدا مرۆڤ گەوهەری خۆی سەرلەنوێ بۆ دەروونی خۆی ئەگێڕێتەوە، زاڵبوونە بەسەر بابەتدا ‌و سەرلەنوێ بەدەست هێنانەوەی رۆحی مرۆڤە. یەكێتی ‌و یەكبوونی مرۆڤ لەگەڵ سروشت لە ئاستی رۆحیدا رووئەدات ‌و هەر لەبەرئەوەشە، ماركس ئەم یەكبوونە بە دابڕاو ‌و خەیاڵی ئەزانێ.

ماركس بە پەیڕەوی لە فیورباخ، دیدی خۆی دەربارەی مرۆڤ لە كارەوە دەست پێدەكات، ‌و مەبەستیشی لە كار دادوستانی جەستەییە لەگەڵ سروشت. كار مەرجی هەموو چالاكیەكی رۆحی مرۆڤە، لە كاردا مرۆڤ خۆی ‌و سروشت داهێنان دەكات، كە ئەمەش بابەتی دانایی ‌و ئەفراندنی مرۆڤە. بابەتەكانی نیاز ‌و پێویستی مرۆیی، ئەو بابەتانەی كە تیایاندا بەرجەستە ئەبێت ‌و گەوهەری خۆی ئەسەلمێنێ، هەتا بێت لەو سەربەخۆ دەبن ‌و دەچنە دەرەوەی مرۆڤ. بەشێوەیەكی رۆشنتر بڵێین، مرۆڤ دەكرێتە جەستەیەكی بەركار یان بوونەوەرێكی كارپێكراو. بەڵام چونكە بوونی مرۆڤ، وەكو بوونی سروشت نیە ‌و پرسی هۆشیاری لەناودایە، سەرئەنجام ناهێڵێ پرسەكان، وەكو خۆیان بمێننەوە ‌و لەوە زیاتر نامرۆیی ببن ‌و تەنانەت سروشتیش نین. بۆ ئەوەی مرۆڤ مرۆڤبوونی خۆی پەیدا بكاتەوە ‌و لە بێگانەبوون رزگاری بێت، تەنیا بەوە نابێت كە زاڵ بێت بەسەر رەوتی بابەتی بووندا، بەڵكو بەوە دەبێت سەرەتا بزانێ كە بۆچی خۆی ‌و كار ‌و بەرهەم ‌و بیرەكەی كراونەتە بابەتە نامۆكان ‌و لێی دوور ‌و نامۆ كراون، ئەمەش بەوە دەبێت كە خودی بێگانەبوونی خۆی بناسێ.

هەر لەم نووسراوەدا، ماركس نەخشی پارە ‌و پەیوەندییەكەی لەگەڵ لەخۆبێگانەبوونی مرۆڤ باسدەكات ‌و دەڵێت: ((ماهیەتی پارە، تەنها لەوەدا نیە كە خاوەندارێتی لە (مرۆڤ) بێگانە دەكات، بەڵكو لەوەدایە كە كار یان جوڵە ‌و چالاكی مرۆڤ بۆ بەرهەم هینانی پارە ‌و شتەكان، واتە كار ‌وچالاكی كۆمەڵایەتی كە لەو ڕێگەیەوە بەرهەمەكان دێنەدی، لە مرۆڤ جیا دەبنەوە ‌و بەناونیشانی پارە دەناسرێن كە شتێكی مادی ‌و بێ گیان ‌و لە دەرەوەی مرۆڤە.)) پارە ئەوپەڕی نامۆیی ‌و لەخۆبێگانەبوونی مرۆڤە بەرامبەر هەموو كار ‌و بیر ‌و كەسایەتی ‌و هۆشیاری مرۆڤ. لەبەرئەوەی كە مرۆڤ، ئەم كارە زیندوو ‌و سازندە ‌و ئاڵۆگۆڕكەرەی خواستی خۆی، لە خۆی بێگانە دەكرێت، بۆیە وەكو مرۆڤ ڕێگا ون دەكات ‌و بەتاڵ دەبێتەوە لە سیفاتە مرۆییەكانی، ‌و خودی پەیوەندی نێوان شتەكان (كاڵا) ‌وكاركردی مرۆڤ، كە ئەوشتانە بە كاری مرۆڤ دروست كراون دەچنە دەرەوەی مرۆڤ ‌و لەوێش باڵاتر دەبن. بەهۆی ئەم بەرهەم ‌و كار ‌و پارە ‌و كاڵا بێگانانە- لە جیاتی ئەوەی لە ڕێگای مرۆڤەوە مامەڵەیان لەگەڵ بكرێت، مرۆڤ ویستی خۆی، كار ‌و چالاكی ‌و پەیوەندییەكانی لەگەڵ مرۆڤەكانی دیكە وەكو هێزێكی سەربەخۆی لە خۆی ‌و مرۆڤەكانی تریش ئەبینێ ‌و مامەڵەیان لەگەڵ دەكات. بەم شێوەیە كۆیلایەتی ‌و نائازادی ‌و ناسەربەخۆیی مرۆڤ بە لوتكە ئەگات، بەئاشكرا كە ئەم هێزە بێگانانە (كار، پارە،كاڵا) ئێستا كراونەتە خودای واقعی، چونكە كە ئەم شتانە دەسەڵاتی واقعی ‌و زاڵی بەسەر شتێكدایە كە لەو ڕێگایەوە ئەو لەگەڵ من پەیوەندی دەبێت. ڕێگا ‌و رەهەندی ئەو هێزە نامۆكراوانە دەبنە ئامانج یان لەراستیدا دەكرێنە ئامانجی باڵای ژیان. ئەو بابەت ‌و بەركارانەی كە لەم هێزە (پارە) جیا دەبنەوە، نرخی خۆیان لەدەست ئەدەن، بۆیە ئەو بابەتانە یان بەركارانە تەنیا ئەوەندە نرخیان دەبێت كە ئەو هێزە بێگانە كراوانە پەسەندیان بكەن یان بیانناسن. لەكاتێكدا خودی ئەو شتانە (كاڵاكان) ئەوەندە نرخیان دەبێت كە مرۆڤ بەهایان بۆ دادەنێ لەسەرەتاوە. بەڵام ئەم ئاڵۆگۆڕە یان هەڵگێڕانەوەی پەیوەندییە سەرتاییە بەشێكە لە لۆجیكی پارە ‌و خاوەندارێتی ‌و سەرمایە ‌و كاری نامۆ ‌و بێگانەكراو، ‌و ئەمەش سەرەتا ‌و ناوەڕۆكی نامرۆیی سەرمایەداری ‌و خاوەندارێتی تایبەتی پیشان ئەدات. پارە ‌و كاڵا ‌و هەموو ئەو شتانەی مرۆڤ دروستی كردوون گەوهەری بێگانە ‌و ونبووی خاوەندارێتی تایبەتیە، ئەو خاوەندارێتیەی كە لە خۆی بێگانە ‌و لە دەرەوەی خۆیەتی، بە هەمان شێوەی كە چالاكی دڵخوازی مرۆڤیش بێگانە دەكرێ ‌و كاڵاكان ‌و پارە دەسەڵات پەیدا ئەكەن.

ماركس دوای ئەمانە لە خۆبێگانەبوونی مرۆڤ بەهۆی خاوەندارێتی تایبەتی لەگەڵ لەخۆبێگانەبوونی ئایینیدا بەراورد ئەكات ‌و ئەنووسێ:

لە بنەمادا مەسیح نوێنەری سێ شتە: (1)مرۆڤ لەبەردەم خودا، (2)خودا لەلای مرۆڤ، (3) مرۆڤ لەلای مرۆڤ. بەهەمان شێوە، پارەش لە بنەڕەتدا پەیوەندییەكەی لەگەڵ نوێنەرایەتی پارەیە: (1)خاوەندارێتی تایبەتی لەپێناوی خاوەندارێتی تایبەتی، (2) كۆمەڵ لە پێناوی خاوەندارێتی تایبەتی، (3) خاوەندارێتی تایبەتی لەلای كۆمەڵ. بەڵام مەسیح خودای بێگانەكراو ‌و مرۆڤی بێگانەكراوە. خودا تا ئەو كاتە بەنرخە كە بەرجەستەكاری مەسیحە(جلیوە یان تەجەللی مەسیحە) ‌و مرۆڤیش تا ئەوكاتە بەنرخە كە نوێنەری مەسیحە. (22)

بۆچی دەبێت خاوەندارێتی تایبەتی بە سیستەمی پارە یان دارایی بەڕێوە بچێت؟ چونكە مرۆڤ وەكو بوونەوەرێكی كۆمەڵایەتی دەبێت ئاڵۆگۆڕ بە شتەكان بكات ‌و ئالۆگۆڕیش- لەگەڵ پێشمەرجی خاوەندارێتی تایبەتی- دەبێت نرخ ‌و بەها بەدی بهێنێ. لەم رەوشەدا رەوشی نوێنەرایەتی نێوان مرۆڤەكانی ناو ئەم ئاڵۆگۆڕە، رەوتێكی نە كۆمەڵایەتیە ‌و نە مرۆڤایەتیە، بەڵكو پەیوەندییەكی دابڕاو ‌و بێ گیانی خاوەندارێتی تایبەتیە لەگەڵ خاوەندارێتی تایبەتی ‌و بەیانی ئەم پەیوەندییە دابڕاو ‌و بێگانەیەش هەمان ئەو نرخەیە كە بوونە راستەقینەكیە وەكو بەهای پارەیە. لەبەرئەوەی كە مرۆڤەكانی دیكەی ناو پرۆسەی ئاڵۆگۆڕ پەیوەندییان لەگەڵ یەك نیە، شتەكان یان كاڵاكان وەكو خاوەندارێتی كەسایەتی ‌و مرۆیی لەدەست ئەچن. پەیوەندی كۆمەڵایەتی خاوەندارێتی تایبەتی لەگەڵ خاوەندارێتی تایبەتی پێش ئەمەش دەبێتە پەیوەندییەك كە تیایدا خودی خاوەندارێتی تایبەتیش لە خۆی بێگانە دەكرێت. سەرئەنجام شێوەی بوونیادی ئەم پەیوەندییە بۆ خودی خاوەندارانیش، پارە ‌و دارایی دەبنە بێگانەبوونی خاوەندارێتی تایبەتی ‌و جیابوونەوەشی لە ماهیەتی تایبەتی ‌و كەسایەتیشی. ئاستەنگی گرنگ ‌و سەختی لە خۆبێگانەبوون، تەنیا لەوەدا نیە كە پارە ‌و دارایی ‌و خاوەندارێتی تایبەتی دەسەڵات بەسەر مرۆڤدا دەكەن ‌و كۆنترۆڵیان كردووە، بەڵكو لەخۆبێگانەبوونی مرۆڤ ‌و دابڕانی لە مرۆڤبوون نەنگین تر ‌و ناشیرینترە، چونكە ئێستا توخمی بڕیاردەری كاڵا، كانزا ‌و كاغەز نیە، بەڵكو بوونی مەعنەوی مرۆڤ، بوونی كۆمەڵایەتی مرۆڤ ‌و قووڵترین (هەستەكانی) دڵی ئەون، لەبەرئەوەی لە پشت رواڵەتی متمانەی مرۆڤ بە مرۆڤ، دیوارێكی بڵندی بێ متمانەیی ‌و لەخۆبێگانەبوون دروست كراوە. لەم روانگەیەشەوە هەرچی دەسەڵاتی كۆمەڵایەتی لە چوارچێوەی پەیوەندییەكانی خاوەندارێتی تایبەتیدا زیاتر بڕواتە پێشەوە ‌و گەورەتر بێت، مرۆڤ خۆپەرستتر ‌و ناكۆمەڵایەتی ‌و لە سروشت ‌و چۆنیەتی خۆیشی بێگانەتر دەبێت.

دواتر ماركس روخسارەكانی نامۆیی ‌و لەخۆبێگانەبوونی مرۆڤ ‌و پەیامە كۆمەڵایەتیەكانی بەم شێوەیە دەژمێرێ: بە هەمان شێوە كە ئاڵۆگۆڕی بەرهەمەكانی چالاكی مرۆڤ دەبێت بە مامەڵە ‌و بازرگانی، بە هەمان شێوەش ئاڵۆگۆڕی چالاكی ‌و تەكامولی كار بەشێوەی دابەشكردنی كار پەیدا دەبێت. دابەشكردنی كار ئەو دیاردەیەیە كە مرۆڤ هەرچی زیاتر بكرێتە بوونەوەرێكی دابڕاو ‌و دەبێتە ئامراز ‌و ماشێن ‌و لە ڕوانگەی جەستەیی ‌و مەعنەویشەوە بەرەو بوونەوەرێكی بێگیان دەچێت. ئەوەی ناویان ناوە یەكێتی كار، دروست ئەوەیە كە دابەشكردنی كارە چونكە ماهیەتی كۆمەڵایەتی تەنیا بەشێوەی دژەكەی خۆی، واتە بەشێوەی نامۆیی ‌و بێگانەبوون، پێ دەنێتە مەیدانەوە. دابەشكردنی كار پێ بەپێی پێشكەوتنی شارستانی زیاتر دەبێت.

لە چوارچێوەی دابەشكردنی كاردا، بەرهەم واتە كاڵای خاوەندارێتی تایبەتی بۆ تاك هەرچی زیاتر وەكو هاوتاكردنەوەیەك گرنگی دەبێت ‌و لەبەرئەوەی كە ئیتر زیادە بەرهەمی خۆی ئاڵۆگۆڕ ناكات ‌و ئامانجی بەرهەم هێنان بۆ ئەو گرنگ نابێ، چونكە بەرهەمەكان بۆ پڕكردنەوەی پێویستیەكانی ئەو نیە، بەڵكو بۆ فرۆشتن ‌و ئاڵۆگۆڕە. هاوتاكەری ئەم پرۆسەیە پارەیە، پارەش دەبێتە ئاكامی راستەوخۆی كار ‌و ژیان ‌و هۆكاری ئاڵۆگۆڕ. تایبەتمەندی لە خۆبێگانەی پارە لەوەدایە كە دەسەڵات ‌و كۆنترۆڵی شتێكی بێگیان ‌و نامۆ كە مرۆڤ، بەسەر مرۆڤدا ‌و لە گرنگی ‌و گرانیی پارەدا دەرئەكەوێت، پارەش ئەو بەركارەیە كە هەم سەبارەت بە بەرهەمەكان، واتە ماهیەتی تایبەتی خاوەندارێتی تایبەتی، ‌و هەم كەسایەتی خاوەندار، بێ سەرنج ‌و گرنگیدانە.

لە چ هەلومەرجێكدا مرۆڤەكان دەسەڵات ‌و بەهاكانی خۆیان بەسەر بوونە گریمانەكان یان سەروو مرۆییەكان، یان ئایینیەكاندا دەسەپێنن، تەنیا بەم مانایە بوو كە ماركس دەستیكرد بە لێكۆڵینەوەی ئایین، ‌و لەم ڕێگەیەشەوە توانی كۆمەڵناسیەكی نوێ ‌و سیاسی بۆ دین بكات. لەبەرامبەر بەخوداناسینی دەوڵەت لەلایەن هیگڵ، ماركس دەربارەی دەوڵەت دەڵێ (دەسەڵاتێكی رەها ‌و خۆپەرست، بێگانە بەسەر كۆمەڵدا)، كە وەكو شێوەیەكی دیكە لە خۆبێگانەبوونی مرۆیی چاوی لێكرد. لە شیكردنەوەی بۆ بونیادی ئابووری سەرمایەداریش، سامان ‌و پارە وەكو رێگایەكی دیكەی لەخۆنامۆیی حاكمیەتی سەرمایە وەسف كرد (دەسەڵاتی مادەی مردوو بەسەر مرۆڤی زیندوودا). هەروەها سەبارەت بە ئایینیش هەر هەمان دیدیگای هەبوو كە دەوڵەت ‌و سەرمایەی بێگانە دەسەڵات ‌و كۆنترۆڵیان هەیە بەسەر مرۆڤی لەخۆبێگانەكراودا.

سەبارەت بە سروشتی كۆمەڵایەتی ‌و پراتیكی زانین ‌و پەیوەندی بە پرسی نامۆیی ‌و لەخۆبێگانەبوونی مرۆڤی مۆدێرن، ماركس لەوێوە دەست پێدەكات، كە سروشتی مرۆڤ لە كاردا مانا پەیدا دەكات، بە مانای پەیوەندی ‌و بەیەك كەوتنی لەگەڵ سروشتا، كە مرۆڤ تیایدا هەم بكەرە ‌و هەم بەركار، هەر بۆیەش پێویستە پرسە نەریتیەكانی زانین ناسی لە دیدگایەكی نوێوە لێكۆڵینەوە بكەین. ماركس نكۆڵی لە ڕاستی بوونی ئەو پرسانە دەكات كە دێكارت و كانت پێشتر باسیان كردبوون., لبێكۆڵینەوە دەربارەی (چۆنیەتی) رەوتی چالاكی خودئاگایی بەرەو بابەتەكان (OBJECT) بە لێكۆڵینەوەیەكی دروست نازانێ، چونكە (بەبڕوای ئەو) پێشمەرجی خودئاگایی پوخت، وەكو خاڵی دەست پێكردن لە زانیندا، لەسەر ئەو وێنا وەهمە دامەزراوە كە گوایە مێشك دەتوانێ خۆی لە سروشت ‌و كۆمەڵ سەربەخۆ بكات ‌و بەو سەربەخۆیەش ئەوان بناسێ. لەلایەكی دیكەشەوە، ئەم دیدە بەهەمان ئەندازە نا دروستە كە سروشت وەكو واقعیەتێك ببینین كە پێشتر ناسراوە ‌و مرۆڤ ‌و تێگەیشتنی مرۆییش بە رەنگدانەوەی ئەو بزانین ‌و (ئەوەش گریمانە بكەین) كە گوایە دەتوانرێ بە بێ گرنگیدان بە پەیوەندی كردەیی مرۆڤ لەگەڵ سروشت، دەربارەی سروشت بزانین ‌و قووڵ ببینەوە. خاڵی دەستپێكی واقعی، پەیوەندی كارای مرۆڤە لەگەڵ سروشتا، ‌و تەنیا لە ئەنجامی (رەهەندی) دابران ‌و تەجریدەوەیە كە ئەم پەیوەندییە دوو بەش دەكرێت ‌و مرۆڤی خودئاگا لەلایەك ‌و سروشت ‌و كۆمەڵ لەلایەكی دیكە. پەیوەندی مرۆڤ لەگەڵ سروشت لە بنەمادا ئەو پەیوەندییە نییە كە مرۆڤ تیایدا هەر كارا ‌و كاریگەر بێ، لەهەمان كاتیشدا پەیوەندییەكی ناكارا ‌و بەركاریش نیە كە لەوێدا شتەكان وێنای خۆیان بگوازنەوە بۆ مێشك یان بوونی دەروونی خۆی بگۆڕێت بە بەشەكانی مەیدانی تێگەیشتن. تێگەیشتن ‌و زانین لە هەمان سەرەتای ئەنجامی كاری هاوكاتی سروشت ‌و هەڵوێستی كردەیی مرۆڤدایە كە لە مانای كۆمەڵایەتیدا، هۆكاری ناسێنەرن ‌و پرس ‌و شتەكان بە بابەتی گونجاوی خۆیان دەزانن (و گومانیان هەیە) كە ئەم شتانە لە خزمەتی ئامانجی دیاریكراودا بن.

مرۆڤ گەوهەری چەند لایەنەی خۆی بە شێوەی چەند لایەنە، بەتایبەتی ئەگەر لە پلە ‌و شایستەیی مرۆڤێكی پێگەیشتوو بێت، بۆ خۆی پەیدا دەكات. هەموو مامەڵە مرۆییەكەشی لەگەڵ جیهان- بینایی، بیستن، بۆن، لەمس ‌و چێژ، ئەندێشە، دید ‌و زانین ‌و هەستەكان، هیوا، كار ‌و خۆشەویستی-یان لەگەڵ هەموو ئەندامەكانی كەسایەتی ئەو ‌و هەروەها هەموو ئەوشتانەی كە لە شێوەی تایبەتی یاندا، ئۆرگانە كۆمەڵایەتیەكانن، لە پەیوەندییەكی بابەتی ‌و خود، یا لە پەیوەندی خود بە بابەتی بوونەوە، لە حوكمی كاریگەری كردن ‌و راكێشانی ئەو بابەتەیە یان لەلایەن رەوشی مرۆییەوە دەبێت.. پەیوەندی مرۆڤ لەگەڵ بابەتەكان یەكێكە لە روخسارە واقعیەكانی مرۆیی. چاو، دەبێتە ئەو چاوە مرۆییەی كە پرسەكانی كۆمەڵایەتی ‌و مرۆیی دەبینێ ‌و كە لە خزمەتی مرۆڤدایە. سەرئەنجام هەموو هەستەكان لە كاردا بەشێوەی راستەوخۆ دەبنە خاوەن گوتار ‌و تیۆری خۆیان سەبارەت بە ژیان ‌و سروشت ‌و كۆمەڵ. هەستەكان خۆیان لەگەڵ شتەكان ‌و دیاردەكان پەیوەندی دروست ئەكەن، بەڵام لە هەمان كاتیشدا پەیوەندی نێوان مرۆڤ ‌و بابەتەكان پەیوەندییەكی هەم خودییە ‌و هەم بابەتیە ‌و بەپێچەوانەشەوە. داوەری كردن ‌و زانینی مرۆڤ ‌و خودەكان، تایبەتمەندی جیاوازیان لەگەڵ یەك هەیە..ئەگەر گوێیەك مۆسیقاناس نەبێت، جوانترین ‌و ناسكترین ئاوازەكانیش مانایان نابێ. هەروەكو چۆن هەستی مرۆڤێكی كۆمەڵایەتی جیاوازە لە هەستەكانی مرۆڤێكی نا كۆمەڵایەتی.

ماركس ئەو پرسیارەی دەكرد كە تێگەیشتنی مرۆڤ چۆن دەتوانێ ئەم جیهانە بە مەنزڵ ‌و نیشتمانی خۆی بزانێ؟ ئایا لە بنەمادا ئەوە دروستە كە كەلێنی نێوان ئاگایی عەقڵانی ‌و جیهان بەشێوەی راستەوخۆ (واتە بەبێ هۆكاری یارمەتیدەر) ‌و ناعەقڵانی ‌و وەكو (روداوێك) ی ئازاد مامەڵە بكەین ‌و ئەگەر ئەم كارە مەیسەر بێت، چۆن دەتوانین ئەنجامی بدەین؟ ئەگەر پرسیارەكە بەم شێوەی بێت، ئەوكاتە ماركسیش هەر لەناو هەمان میارتی فەلسەفەی كلاسیكی ئەڵماندایە. بەڵام پرسەكانی ماركس تەواو لەم پرسیارانە جیاواز بوون: بە بڕوای كانت لەخۆبێگانەبوونی سروشت بەرامبەر بە تێگەیشتنی ئازاد ‌و عەقڵانی، شایانی چارەسەر نیە، واتە دووبەشبوونی بابەت ‌و كاری زانین ناتوانرێت لەناو ببرێت. یان دەیوت: جیاوازی بنەڕەتی نێوان بوون ‌و دیاردەكان ‌و وێناكانی پێشوویان لەگەڵ تێگەیشتنی بیركردنەوەدا هەرگیز چارەسەر ناكرێن ‌و هەندێك جار دەبێت لایەنی نەگونجاو ‌و ناعەقڵانی بوون ‌و سروشت ‌و بابەتەكان پەسەند بكەین، وەكو بوونێكی سەربەخۆ لە زانین ‌و ویستی خۆمان. یەكێتی جیهان، یەكێتی نێوان زانین ‌و بابەت، هەست ‌و ئەندێشە، ئازادی مرۆڤ ‌و پێداویستی سروشت، تەنیا یەكێتیەكی گریمانەییە ‌و عەقڵ هەرگیز ناتوانێ بەرگی ئەو كار ‌و ئامانجە بپوشێ. بەڵام هیگڵ دەیوت تێگەیشتنی مرۆڤ وردە وردە واقعیەت وەكو دۆزینەوە ‌و ناسینی عەقڵانی شاراوەی (خودی واقعیەت)، یان وەكو خۆی دەیوت گەوهەری رۆحی ئەو واقعیەتە، بخاتە دەروون ‌و مێشكی خۆیەوە. ئەگەر عەقڵ نەتوانێت لە خودی واقعی بوونی و جودا، عەقڵانیەتێك بدۆزێتەوە، ئەگەر خۆی بە كەمال ‌و پێگەیشتوو بزانێ ‌و لە هەمان كاتدا جیهانی ناعەقڵانی لە بەرامبەری بوەستێتەوە، ئەو عەقڵە عەقڵێكی نەزۆكە. بەڵام ئەگەر بتوانێ جیهانێكی عەقڵانی باڵا بدۆزێتەوە، ئەو كاتە واقعیەت دەكاتە یەكێك لە رەهەندەكانی خودئاگایی ‌و چالاكی رەهای خۆی، ‌و ئەوجا دەتوانێت جیهان بۆ تێگەیشتنی خۆی بەدەست بهێنێتەوە، ‌و پەیامی فەلسەفەش هەر ئەمەیە.

فیورباخ یەكەم كەس بوو، كە ماركس لێی فێر بوو كە سروشتی خودسەرانە ‌و گوماناوی رێگاچارەی ئایدالیزنی هیگڵ بۆ نەهێشتنی دووپارچەیی نێوان بوون ‌و زانین لەلای كانت، ڕاست نەبوو. پێشمەرجی هیگڵ ئەوەیە كە بوونی واقعی، خودئاگایی لە خۆبێگانەبووە، تەنیا ئامانجیشی ئەوەیە كە جیهان دووبارە بخاتەوە ناو مێشكی بیركەرەوەی. بەڵام خودئاگایی ناتوانێ لەگەڵ خۆبێگانەكردنی خۆی، شتێك جگە لە وێنایەكی دابڕاو یان (تەجرید) لە واقعیەت دروست بكات.

د. ئه‌کرم مێهرداد

پەراوێز

• ایزایا برلین، كارل ماركس (زندگی ‌و محیگ)، ترجمەی رچا رچایی، نشر ماهی، چاپ اول تهران، ص 20-21.

2- فرهنگ اندیشەهای سیاسی، ل 461.

 3- چارلز رایت میلز، ماركس و ماركسیزم، ترجمەی محمد رفیع مهرابادی، انتشارات خجستە، چاپ دوم 1385، ص 176-205.

4- فرهنگ اندیشەهای سیاسی، ل 465.

5-كارل ماركس، جنگ داخلی در فرانسە، ترجمەی باقر پرهام، نشر مركز، چاپ اول 1380.

6-چارلز رایت میلز، ه.س.پ، ل 169-170

7-بابك احمدی، ماركس ‌و سیاست مدرن، نشر مركز، چاپ پنجم، ل ل 13-14

8-دكتر مرتچی محیگ، كارل ماركس (زندگی ‌و كارهای او) بخش اول، نشر اختران، چاپ سوم، 1385، ل ل 131-132

9-هەموو زانیاریەكانی دەربارەی مەسەلەی یەهود، لەسەرچاوەی پێشوو وەرگیراوە. لل 160-182

10-ه.س.پ ل 189

11- لشك كولافسكی، جریانهای اصلی در ماركسیزم، جلد یكم:

بنیانگزاران، ترجمەی عباس میلانی، انتشارات، اگاە، چاپ دوم 1385-1545

12-لەنێوان ساڵانی 1842-1844 ماركس سێ جار گوتاری نووسیوە لە رەخنەی فەلسەفەی هەقی هیگڵ ‌و بەم ناوانەوە ((رەخنە لە فەلسەفەی هەقی هیگڵ 1842)) ((پێشەكی بۆ رەخنە لە فەلسەفەی هەقی هیگڵ(( 1843، ‌و ((هەنگاوێك لە فەلسەفەی هەقی هیگڵ 1844، ئەمەش ئەوە رۆشن دەكاتەوە كە چەند لەژێر كاریگەری بیروباوەڕی هیگڵدا بووە ‌و لەوەش زیاتر رۆشنتر ئەكاتەوە كە ماركس چەن هەوڵی داوە لەو كاریگەرییە رزگاری بێت ‌و سەرئەنجام رەخنەكاری بێت!

13-د. مرتچی محیگ، ه.س.پ، ل 183-184

14-لشك كولافسكی، ه.س.پ، ،ل 156

15-ه.س.پ، ل 159

16-د. مرتچی محیگ، ه.س.پ، ل 202(18)بابك احمدی، ماركس ‌و سیاست مدرن، نشر مركز، چاپ پنجم، 1388، ل 15-16.

17-ه.س.پ، ل 204

(18)بابك احمدی، ماركس ‌و سیاست مدرن، نشر مركز، چاپ پنجم، 1388، ل 15-16.

(19)لشك كولاكوفسكی، ه.س.پ. ل16

(20)گزیدە نوشتەهای كارل ماركس(در جامعەشناسی ‌و فلسفەی اجتماهی) گزینش ‌و پیش گفتار :ت.ب.باتامور، ماكزیمیلین، روبل، ترجمەی پرویز بابایی، مۆسسە انتشارات نگاە، تهران 1389، ل 18

(21)ه.س.پ. ل 20.

(22)د. مرتچی محیگ. ه.س.پ. ل215